Invalid search form.

Nectar Of Wisdom

« First 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Last Next

१६. दैवासुरसंपद्विभागयोग ॐ

  1. षोडशोऽध्याय: दैवासुरसंपद्विभागयोग

श्रीभगवानुवाच

अभयं      सत्त्वसंशुद्धिजर्ञानयोगव्यवस्थिति: ।
दानं   दमश्च  यज्ञश्च  स्वाध्यायस्तप आर्जवम् ॥

शुद्ध  बुद्धि  डर  से परे, मन बस  जाये ज्ञान 
यज्ञदान, तप, संयम हो, सरल, वेद का ध्यान 16-1

__________________________________________

अहिंसा    सत्यमक्रोधस्त्याग:  शान्तिरपैशुनम्।
दया   भूतेष्वलालुप्त्वं   मार्दवं   ह्रीरचापलम् ॥

सत्यअहिंसा, शांति रहेदोषारोपण  त्याग 
लोभ क्रोध भय मुक्त हो, भद्र करुण सहभाग16-2

__________________________________________

तेज:  क्षमा  धृति:  शौचमद्रोहो  नातिमानिता ।
भवन्ति    संपदं    दैवीमभिजातस्य    भारत॥

तेज़   क्षमा   धीरज धरेईर्ष्या  ना  सम्मान 
अर्जुन  दैवीय  गुण यही, पुरुष पुनीत तू मान 16-3

__________________________________________

 दम्भो  दर्पोऽभिमानश्च  क्रोध:   पारुष्यमेव च ।
अज्ञानं  चाभिजातस्य    पार्थ   संपदमासुरीम् ॥

दम्भदर्भअभिमान भी, क्रोधी और कठोर 
अर्जुन  वह  ज्ञानी नहीं, असुर  गुणा सिरमौर16-4

__________________________________________

 दैवी   संपद्विमोक्षाय    निबन्धायासुरी   मता ।
मा शुच:  संपदं   दैवीमभिजातोऽसि   पाण्डव ॥

दिव्य गुणों से मोक्ष मिले, बंधन असुर ही होय 
हे  अर्ज्ाुन  चिंतित  होदैवी गुण तू बोय 16-5

__________________________________________

द्वौ   भूतसर्गौ  लोकेऽस्मिन्दैव  आसुर एव च ।
दैवो  विस्तरश:  प्रोक्त  आसुरं  पार्थ मे शृणु  ॥

बसे  लोक  इस जीव दो, असुर देव समान 
दैव  गुण  मैंने  कहे, असुर  गुणों  को  जान 16-6

__________________________________________

प्रवृत्तिं च   निवृत्तिं च   जना  न  विदुरासुरा: ।
न  शौचं  नापि  चाचारो ना सत्यं तेषु विद्यते  ॥

क्या  करें  क्या ना करें, नहीं असुर को ज्ञान 
सदाचरण  होता  नहींनहीं  सत्य का भान 16-7

__________________________________________

असत्यमप्रतिष्ठं   ते    जगदाहुरनीश्वरम् ।
अपरस्परसंभूतं   किमन्यत्कामहैतुकम् ॥

कहते  हैं   आधार   नहींझ्ाूठा  यह संसार 
निर्माता  ईश्वर  नहींनरनारी  ही  सार 16-8


__________________________________________

एतां   द़ृष्टिमवष्टभ्य   नष्टात्मानोऽल्पबुद्धय:।
प्रभवन्त्युग्रकर्माण:    क्षयाय  जगतोऽहिता:॥

स्वीकारें  उस  सोच  कोनष्ट आत्म अज्ञान  
अनुपयोगी  कर्म  करे, निकले  जग की जान16-9

__________________________________________

 काममाश्रित्य     दुष्पूरं    दम्भमानमदान्विता:।
मोहाद्गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रता: ॥

काम  शरण  संतुष्ट हो, दंभ   मदन और मान 
क्षणभंगुर  के  मोह  मेंउसका रहता ध्यान16-10

__________________________________________

चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिता:।
कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिता:॥

मरने  तक  चिन्ता  करेभय भी रहे अपार 
काम  भोग  में  लिप्ततापरम  लक्ष्य संसार16-11


__________________________________________

आशापाशशतैर्बद्धा: कामक्रोधपरायणा:।
ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् ॥

आशा  बँधी  हज़ार  हैंकाम  क्रोध भरमार 
काम  भोग  में  मन  रहेकाला धन संचार 16-12


__________________________________________

 इदमद्य  मया   लब्धमिमं   प्राप्स्ये   मनोरथम्  ।
इदमस्तीदमपि   मे   भविष्यति    पुनर्धनम् ॥

मन  में  मेरे  आज  हैपाऊँगा   हर  हाल 
जो  है  उस  में  और  भीहोगा मालामाल 16-13


__________________________________________

 असौ  मया   हत:   शत्रुर्हनिष्ये   चापरानपि  ।
ईश्वरोऽहमहं  भोगी   सिद्धोऽहं   बलवान्सुखी ॥

शत्रु  मार  मैंने   दियेमारूँ  अन्य  हज़ार 
ईश्वरभोगीसिद्ध  हूँ, सुखबल अपरंपार 16-14


__________________________________________

 आढ्योऽभिजनवानस्मि  कोऽन्योऽस्ति सद़ृशो मया ।
यक्ष्ये  दास्यामि  मोदिष्य   इत्यज्ञानविमोहिता: ॥

मैं  कुलीन  धनवान  हूँमेरे  कौन   समान 
यज्ञ  करूँ  मैं  दान  करूँ, मोहित मन अज्ञान 16-15


__________________________________________

 अनेकचित्तविभ्रान्ता         मोहजालसमावृता: ।
प्रसक्ता:  कामभोगेषु   पतन्ति   नरकेऽशुचौ ॥

चिन्ता  से है  घिरा हुआ, बुना मोह का जाल 
कामभोग  आसक्त  रहेचले नर्क की चाल 16-16


__________________________________________

आत्मसंभाविता:   स्तब्धा   धनमानमदान्विता:।
यजन्ते     नामयज्ञैस्ते     दम्भेनाविधिपूर्वकम्॥

ख्ाुद को  श्रेष्ठ समझ दंभी, धनमद में हो च्ाूर   
नाममात्र  को यज्ञ  करविधि विधान से दूर 16-17


__________________________________________

अहंकारं  बलं  दर्पं  कामं  क्रोधं च  संश्रिता: ।
मामात्मपरदेहेषु  प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयका:॥

दर्प बल  अभिमान करेक्रोध काम का वास
ईर्ष्या    निन्दा  करेकुछ  ना  आवे रास  16-18


__________________________________________

 तानहं   द्विषत:   क्रुरान्संसारेषु    नराधमान् ।
क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव  योनिषु ॥

ये  ईर्ष्यालु  क्रूर  जो,   हो   अधमी  संसार 
अशुभ  योनि  मैं  डालता, असुर ये बारम्बार16-19


__________________________________________

 आसुरीं  योनिमापन्ना  मूढा  जन्मनि  जन्मनि ।
मामप्राप्यैव  कौन्तेय  ततो  यान्त्यधमां  गतिम्॥

पुनआसुरी  योनि  में, जन्म  हो  बारंबार 
नहीं  पा  सके वो मुझे, धर्म गति हर बार 16-20


__________________________________________

त्रिविधं    नरकस्येदं    द्वारं    नाशनमात्मन:  ।
काम:  क्रोधस्तथा  लोभस्तस्मादेतत्त्रयं  त्यजेत् ॥

तीन  द्वार  इस नर्क केकरता जीव विनाश 
काम  क्रोध सह लोभ हैकरिये इनका नाश 16-21


__________________________________________

एतैर्विमुक्त:     कौन्तेय    तमोद्वारैस्त्रिभिर्नर: ।
आचरत्यात्मन:  श्रेयस्ततो  याति  परां  गतिम् ॥

तीन  द्वार  अज्ञान  के, मुक्त  पार्थ जो पाय 
मंगल  ख़ुद का वो करेपरमो  गति  समाय  16-22


__________________________________________

य:   शास्त्रविधिमुत्सृज्य   वर्तते   कामकारत: ।
न स  सिद्धिमवाप्नोति न  सुखं न  परां गतिम् ॥

समझे  ना  जो शास्त्र को, मनमानी का काम 
सुख सिद्धि मिलती नहींपरम गति नहीं धाम 16-23

__________________________________________

तस्माच्छास्त्रं  प्रमाणं   ते  कार्याकार्यव्यवस्थितौ  ।
ज्ञात्वा   शास्त्रविधानोक्तं  कर्म  कर्तुमिहार्हसि॥

शास्त्र  ज्ञान  प्रमाण हैनिश्चित करता काम 
विधि विधान को  जानकरहोवे  कर्म सुकाम16-24

__________________________________________
तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे  दैवासुरसंपद्विभागयोगो  नाम  षोडशोऽध्याय
 

१५. पुरुषोत्तमयोग ॐ

  1. पञ्चदशोऽध्याय: पुरुषोत्तमयोग

श्रीभगवानुवाच

ऊर्ध्वमूलमध:शाखमश्वत्थं  प्राहुरव्ययम् ।
छन्दांसि  यस्य  पर्णानि  यस्तं  वेद स वेदवित्॥

नभ  नीचे जड़  शाख़ है, जग  है  पेड़ समान 
वेद  पत्तियाँ    जान  लेज्ञाता  ऐसा  ज्ञान  15-1

__________________________________________

अधश्चोर्ध्व प्रसृतास्तस्य शाखा गुणप्रवृद्धा विषयप्रवाला: ।
अधश्च मूलान्यनुसंततानि कर्मानुबन्धीनि मनुष्यलोके ॥

नीचे  ऊपर  शाख़  हैगुण  से  सींचे काम 
फैली  नीचे  भी  जड़ेंमानव  लोक  सकाम 15-2

__________________________________________

न रूपमस्येह तथोपलभ्यते नान्तो न चादिर्न च संप्रतिष्ठा  ।
अश्वत्थमेनं  सुविरूढमूल – मसङ्गशस्त्रेण द़ृढेन छित्त्वा ॥

पेड़  अब्ाूझ  यहीं  खड़ाआदि अंत अन्जान
द़ृढ  मूल  इस  वृक्ष  का, काट सके बस ज्ञान  15-3

__________________________________________

तत: पदं तत्परिमार्गितव्यं यस्मिन्गता ननिवर्तन्ति भूय: ।
तमेव चाद्यं पुरुषं प्रपद्ये यत: प्रवृत्ति: प्रसृता पुराणी ॥

ऐसा  पद फिर खोज लोपुनर्जन्म मिट जाय 
शरण  ईश्वरी  ही  मिलेजाके  मूल समाय15-4


__________________________________________

 निर्मानमोहा जितसङ्गदोषा अध्यात्मनित्या विनिवृत्तकामा:।
द्वन्द्वैर्विमुक्ता: सुखदु:खसंज्ञै-गच्छन्त्यमूढा: पदमव्ययं तत्॥

मान  मोह  से  मुक्त हो, काम  मिटाये  ज्ञान 
सुख दुख से मुक्ति मिलेे, मिले उच्च तब स्थान 15-5


__________________________________________

न  तद्भासयते  सूर्यो  न  शशाङ्को  न पावक:।
यद्गत्वा   न   निवर्तन्ते   तद्धाम   परमं  मम॥

सूर्य  चन्द्र  या  आग  होमेरे  नहीं प्रकाश 
जाकर  जहाँ    सकेमेरा वो आवास 15-6

__________________________________________

 ममैवांशो    जीवलोके    जीवभूत:  सनातन:।
मन:षष्ठानीन्द्रियाणि   प्रकृतिस्थानि  कर्षति॥

ब्रह्म  अंश  जीव लोक में, सदा रहे हर काल 
छह  मन  संग  हैं  इंद्रियाँसंघर्षो की चाल15-7


__________________________________________

शरीरं     यदवाप्नोति    यच्चाप्युत्क्रामतीश्वर: ।
गृहित्वैतानि    संयाति    वायुर्गन्धानिवाशयात्॥

पाना  हो  या  त्यागनाईश्वर  का है काम
लिये  गंध   वायु   बहे,   कहीं  दूसरे  धाम 15-8


__________________________________________

 श्रोत्रं   चक्षु:   स्पर्शनं च   रसनं  घ्राणमेव च।
अधिष्ठाय      मनश्चायं      विषयानुपसेवते॥

कान आँख सह स्पर्श भीमिले जीभ संग कान
मन  के  संग शरीर बनेहो विषयों का पान 15-9


__________________________________________

 उत्क्रामन्तं  स्थितं  वापि भुञ्जानं वा गुणान्वितम् ।
विमूढा   नानुपश्यन्ति   पश्यन्ति   ज्ञानचक्षुष: ॥

देह  रहे  या  ना  रहे, या हो गुण संग भोग
मूर्ख  देख  सकता  नहीं, ज्ञान  चक्षु  से योग 15-10

__________________________________________

यतन्तो   योगिनश्चौनं  पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ।
यतन्तोऽप्यकृतात्मानो    नैनं   पश्यन्त्यचेतस:॥

देख  सके  योगी  इसेकरता  सतत प्रयास 
आत्मज्ञान  जिसको  नहीं, नहीं  उन्हें आभास15-11

__________________________________________

यदादित्यगतं तेजो  चचयहतजगद्भासयतेऽखिलम्  ।
यच्चन्द्रमसि  यच्चाग्नौ  तत्तेजो   विद्धि  मामकम्   ॥

सकल  जगत  का  तेज़ मैं, पाये  सूर्य प्रकाश
अग्नि   हो  या   चंद्रमातेजयुक्त  आकाश15-12

__________________________________________

गामाविश्य च    भूतानि    धारयाम्यहमोजसा।
पुष्णामि  चौषधी: सर्वा: सोमो भूत्वा रसात्मक:॥

जीव  सभी  धारण करूँ, आकर मैं सब लोक
वनस्पति  से  पोषकतारस  दूँ चंद्र त्रिलोक15-13


__________________________________________

अहं  वैश्वानरो  भूत्वा   प्राणिनां  देहमाश्रित: ।
प्राणापानसमायुक्त:    पचाम्यन्नं    चतुर्विधम् ॥

पाचक  मैं  अग्नि  बनूँबस  जाऊँ हर जीव
प्राण  वायु  मुझसे  चलेंपचे भोज हर जीव15-14


__________________________________________

 सर्वस्य चाहं  हृदि संनिविष्टो  मत्त: स्मृतिजर्ञानमपोहनं च ।
वेदैश्च सर्वैरहमेव वेद्यो वेदान्तकृद्वेदविदेव चाहम् ॥

मैं  बसता  हर  जीव मेंमैं  स्मृति  मैं ज्ञान 
जानो  मुझको  वेद  से, शेष  है  सब अज्ञान 15-15


_________________________________________

द्वाविमौ  पुरुषौ  लोके   क्षरश्चाक्षर   एव च ।
क्षर:  सर्वाणि  भूतानि   कूटस्थोऽक्षर  उच्यते॥

जीव  लोक  में  दो  बसे, क्षर अक्षर तू जान
जग  भौतिक  क्षर से बना, ईश्वर अक्षर मान 15-16

__________________________________________

 उत्तम:     पुरुषस्त्वन्य:     परमात्मेत्युदाहृत:।
यो  लोकत्रयमाविश्य   बिभतर्यव्यय   ईश्वर:॥

परम  पुरुष  परमात्माअविनाशी   भगवान
तीन  लोक  वह  पालताईश्वर उसको मान15-17

__________________________________________

यस्मात्क्षरमतीतोऽहमक्षरादपि  चोत्तम:।
अतोऽस्मि  लोके  वेदे च  प्रथित: पुरुषोत्तम:॥

क्षरअक्षर  के  पार  मैंसर्वश्रेष्ठ हूँ  जान
सर्व  जगत  के  ज्ञान  मेंपुरुषोत्तम तू मान15-18

__________________________________________

यो   मामेवमसंमूढो    जानाति   पुरुषोत्तमम् ।
स  सर्वविद्भजति   मां   सर्वभावेन   भारत॥

जान   मुझे  संशयरहितश्रेष्ठपुरुष भगवान
जग  का  वो  ज्ञानी  बने, भरत पुत्र तू मान15-19

__________________________________________

इति     गुह्यतमं    शास्त्रमिदमुक्त   मयानघ।
एतद्बुद्ध्वा    बुद्धिमान्स्यात्कृतकृत्यच्श्र  भारत॥

गुप्त  ज्ञान  मैंने  कहापापरहित  तू  जान
समझे  बुद्धिमान  बनेसफल  बने  वो जान15-20


__________________________________________
तत्सदिति  श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुन संवादे पुरुषोत्तमयोगो नाम पञ्चदशोऽध्याय:

१४. गुणत्रयविभागयोग ॐ

  1. चतुर्दशोऽध्याय: गुणत्रयविभागयोग

श्रीभगवानुवाच
परं   भूय:  प्रवक्ष्यामि  ज्ञानानां  ज्ञानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा  मुनय:  सर्वे  परां सिद्धिमितो  गता: ॥

दिव्य  ज्ञान को फिर कहूँसर्वश्रेष्ठ यह जान 
जाना  मुनियों ने  जिसेमिलीं सिद्धियाँ आन 14-1


__________________________________________

इदं  ज्ञानमुपाश्रित्य   मम    साधमर्यमागता: ।
सर्गेऽपि  नोपजायन्ते   प्रलये  न   व्यथन्ति च॥

सदा   रहे  इस  ज्ञान मेंपाये  मेरा  भाव
फिर  ना लेवे जन्म वहप्रलय   करे प्रभाव 14-2


__________________________________________

मम   योनिर्महद्ब्रह्म    तस्मिन्गभर्ं   दधाम्यहम् ।
संभव:   सर्वभूतानां   ततो   भवति   भारत ॥

गर्भ  बसे  मेरे  जगतब्रह्म  योनि हर जीव 
जन्में  मुझसे  भ्ाूत भीमुझसे  जीव  अजीव 14-3


__________________________________________

सर्वयोनिषु   कौन्तेय  मूर्तय:  संभवन्ति   या:।
तासां   ब्रह्म   महद्योनिरहं   बीजप्रद:  पिता ॥

हे  अर्जुन  सब योनियाँरूप तू  संभव जान 
सबका  मैं ही  जन्म पितामेरे बीज  महान 14-4


__________________________________________

सत्त्वं  रजस्तम  इति   गुणा:   प्रकृतिसंभवा:।
निबध्नन्ति   महाबाहो   देहे    देहिनमव्ययम् ॥

सत रज तम गुण से बनाहै ये जगत तमाम 
गुण  बाँधे हर  जीव  को, अर्जुन  मेरा काम14-5


__________________________________________

तत्र     सत्त्वं    निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम्।
सुखसङ्गेन    बध्नाति    ज्ञानसङ्गेन    चानघ ॥

शुद्धता  प्रकाश  भरासत  गुण में ना पाप 
मिले ज्ञान  भरपूर सुखसत का करते जाप 14-6


__________________________________________

रजो  रागात्मकं   विद्धि  तृष्णासङ्गसमुद्भवम्  ।
तन्निबध्नाति   कौन्तेय   कर्मसङ्गेन   देहिनम् ॥

राग  रजों  गुण  में भरातृष्णा  का संचार 
बँधा  रहे  वह कर्म सेअर्जुन  जन्म  हज़ार 14-7


__________________________________________

तमस्त्वज्ञानजं   विद्धि   मोहनं    सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति  भारत ॥

तमगुण  यह  अज्ञान  सेमोह  बाँधता जीव 
मद  आलस  निद्रा  बढ़ेसदा जकड़ता जीव 14-8


__________________________________________

सत्त्वं   सुखे  संजयति  रज:  कर्मणि  भारत ।
ज्ञानमावृत्य   तु    तम:   प्रमादे  संजयत्युत  ॥

सत गुण सुख को बाँधताकर्म रहे रज साथ 
तम  ढकता है ज्ञान  कोमद से बँधते  हाथ 14-9


__________________________________________

रजस्तमश्चाभिभूय    सत्त्वं    भवति   भारत।
रज:  सत्त्वं   तमश्चैव  तम:  सत्त्वं  रजस्तथा॥

रजगुण  तम संहार करेहो सत कभी प्रधान
रज  तम  सत लड़ते रहेऐसा  पार्थ विधान 14-10


__________________________________________

सर्वद्वारेषु   देहेऽस्मिन्प्रकाश     उपजायते।
ज्ञानं  यदा  तदा   विद्याद्विवृद्धं   सत्त्वमित्युत॥

द्वार समस्त शरीर  के, होत  प्रकाशित  जान 
सत्गुण  मानो  बढ़  गयाज्ञान और विज्ञान 14-11


__________________________________________

लोभ:   प्रवृत्तिरारम्भ:   कर्मणामशम:   स्पृहा ।
रजस्येतानि    जायन्ते    विवृद्धे    भरतर्षभ  ॥

लोभ  काम  आरंभ  होबनते  कर्म सकाम 
रज  ग्ाुण  के लक्षण यही, अर्जुन बढ़ता काम 14-12


__________________________________________

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च    प्रमादो  मोह   एव च ।
तमस्येतानि    जायन्ते    विवृद्धे   कुरुनन्दन॥

अंधकार  आलस  बढ़ेबढ़े  मोह  मद जान 
तमगुण   आता   सामने, अर्जुन  ऐसा  मान  14-13


__________________________________________

यदा  सत्त्वे  प्रवृद्धे  तु  प्रलयं  याति  देहभृत् ।
तदोत्तमविदां    लोकानमगलान्प्रतिपद्यते ॥

सत्गुण  बढ़  जाते  जहाँहोता  देह विनाश
तभी  लोक  उत्तम  मिलेशुद्ध गति में वास 14-14


__________________________________________

रजसि   प्रलयं   गत्वा   कर्मसङ्गिषु   जायते ।
तथा    प्रलीनस्तमसि    मूढयोनिषु    जायते ॥

प्रलय रजो गुण में मिलेगति हो कर्म सकाम 
विलीन होय अज्ञान मेंपशु सा मिलता काम 14-15


__________________________________________

कर्मण:  सु.तस्याहु:  सात्त्विकं  निर्मलं  फलम्।
रजसस्तु  फलं   दु:खमज्ञानं   तमस:  फलम् ॥

इसी  तरह है करमफलशुद्ध सत्य फलवान
रज में  दुख ही दुख  मिलेअंधकार अज्ञान 14-16


__________________________________________

सत्त्वात्संजायते   ज्ञानं  रजसो  लोभ  एव च ।
प्रमादमोहौ  तमसो  भवतोऽज्ञानमेव च  ॥

ज्ञान  सद्ग्ाुण  से  मिले, रज  से मिलता लोभ
तम  मिलता  मदमोह  से, अज्ञानी  से क्षोभ 14-17


__________________________________________

ऊधर्वं  गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसा:।
जघन्यगुणवृत्तिस्था   अधो   गच्छन्ति  तामसा: ॥

उच्च लोक सत को मिलेहोय मध्य रज वास
नीच नर्क  तम को मिलेअधोगतीय  प्रवास 14-18


__________________________________________

नान्यं   गुणेभ्य:  कर्तारं  यदा   द्रष्टानुपश्यति।
गुणेभ्यश्च  परं  वेत्ति  मद्भावं  सोऽधिगच्छति ॥

गुण के ना  अतिरिक्त  कुछ, हो कर्ता आभास 
परमेश्वर  गुण  से परेज्ञानी  परम  निवास 14-19


__________________________________________

गुणानेतानतीत्य     त्रीन्देही    देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादु:खैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते ॥

जो  गुणसागर  लाँघ  ले, बसे  देह गुण तीन
जन्म  मृत्यु दुख रोग सेमुक्त  प्रभु में लीन 14-20


__________________________________________

अर्जुन उवाच

कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो    भवति     प्रभो ।
किमाचार:    कथं    चौतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते ॥

हे  केशवहै  लक्षण क्या, गुणसागर से पार
कैसा   होता  आचरण,   कैसे  होता   पार 14-21


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

प्रकाशं च    प्रवृत्तिं च   मोहमेव   च पाण्डव ।
न  द्वेष्टि  संप्रवृत्तानि  न  निवृत्तानि   काङ्क्षति ॥

हो  प्रकाश  या  आसक्ति, या अर्जुन हो मोह
होने  पर नफरत  नहींना  पर  ना विद्रोह 14-22


__________________________________________

उदासीनवदासीनो    गुणैर्यो   न    विचाल्यते ।
गुणा   वर्तन्त    इत्येव  योऽवतिष्ठति  नेङ्गते ॥

वह  हरदम  निर्लिप्त रहे, हो अविचल निष्काम 
गुण के  अपने  काम हैंनिश्चल मेरा  काम 14-23


__________________________________________

समदु:खसुख:  स्वस्थ:   समलोष्टाश्मकाञ्चन: ।
तुल्यप्रियाप्रियो  धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुति: ॥

सुख  दुख में सम भाव हो, माटी स्वर्ण समान
प्रिय  हो या अप्रिय होयश निन्दा सब जान 14-24


__________________________________________

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो  मित्रारिपक्षयो: ।
सर्वारम्भपरित्यागी     गुणातीत: स    उच्यते ॥

मान  और अपमान भीदुश्मन दोस्त समान
त्याग  प्रयत्नों  का करें, गुण से रह  अनजान 14-25


__________________________________________

मां च   योऽव्यभिचारेण  भक्तियोगेन   सेवते ।
स     गुणान्समतीत्यैतान्ब्रह्मभूयाय     कल्पते ॥

स्थायी   मुझ में जो रहेभक्ति सेवा भाव
गुण सागर को पार करमिलता ब्रह्म स्वभाव 14-26


__________________________________________

ब्रह्मणो     हि    प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च   ।
शाश्वतस्य च   धर्मस्य  सुखस्यैकान्तिकस्य  च  ॥

आश्रय हूँ उस ब्रह्म का, होता नहीं विनाश
बना रहूँ शाश्वत सदा, चरम सुखद विश्वास 14-27


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे  गुणत्रयविभागयोगो नाम चतुर्दशोऽध्याय:   

१३. क्षेत्र-क्षेत्रज्ञविभागयोग ॐ

अर्जुन उवाच

प्रकृतिं   पुरुषं   चैव    क्षेत्रं    क्षेत्रज्ञमेव च ।
एतद्वेदितुमिच्छामि   ज्ञानं    ज्ञेयं च    केशव ॥

यह  निसर्ग  उपभोक्तायह  शरीर बैद 
इच्छुक  हूँ  केशव  बताज्ञान  श्रेय का भेद  13-1


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

इदं    शरीरं    कौन्तेय    क्षेत्रमित्यभिधीयते  ।
एतद्यो  वेत्ति  तं  प्राहु:   क्षेत्रज्ञ  इति  तद्विद:॥

हे  अर्जुन  यह  जान  लेे, तन  क्षेत्र कहलाय 
इस  तन को  जो जान लेक्षेत्रज्ञ  बन जाय 13-2


__________________________________________

क्षेत्रज्ञं  चापि  मां  विद्धि   सर्वक्षेत्रेषु   भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोजर्ञानं यत्तज्ज्ञानं   मतं   मम ॥

हे  अर्जुन हर जीव कारखता  मैं सब ध्यान 
क्षेत्र  क्षेत्रज्ञ  जान   लेकहलाता  ये  ज्ञान 13-3


__________________________________________

तत्क्षेत्रं  यच्च  याद़ृक्च  यद्विकारि  यतश्च यत्  ।
स च  यो  यत्प्रभावश्च  तत्समासेन  मे  शृणु  ॥

सार  तुम  मुझसे  सुनोकर्म  क्षेत्र का राज   
क्यों बनता बदलाव क्यों, किसका है यह काज 13-4


__________________________________________

ऋषिभिर्बहुधा  गीतं   छन्दोभिर्विविधै:   पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चौव   हेतुमद्भिर्विनिश्चितै: ॥

ज्ञानी  लोग अनेक  कहेभिन्न तरह से वेद 
ब्रह्मसूत्र  के  वचन से, जान  सके  सब  भेद  13-5


__________________________________________

महाभूतान्यहंकारो  बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि  दशैकं च  पञ्च   चेन्द्रियगोचरा:॥

पाँचभूत    तीन  गुणीबुद्धि  अहम अपार 
मन के संग दस  इंद्रियाँपाँच विषय के द्वार 13-6


__________________________________________

इच्छा  द्वेष:  सुखं  दु:खं  संघातश्चेतना धृति:।
एतत्क्षेत्रं   समासेन   सविकारमुदाहृतम्  ॥

इच्छा  सुख दुख  द्वेष भी, चित्त धैर्य को जान 
कर्म  क्षेत्र  ही सार है, यही  क्षेत्र  का  ज्ञान 13-7


__________________________________________

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा   क्षान्तिरार्जवम्।
आचार्योपासनं   शौचं  स्थैर्यमात्मविनिग्रह:॥

नम्र  अहिंसक दंभहीन, सहज सबल संग शील
गुरु संगत  भी हो पवित्र, स्थिर हो संयमशील13-8


__________________________________________

इन्द्रियार्थेषु   वैराग्यमनहंकार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदु:खदोषानुदर्शनम् ॥

इंद्रियों  से   बैरागी,   अहंकार   ना   द्वार 
रोग बुढ़ापा  जन्म मरण, हो  अनुभूति विकार 13-9


__________________________________________

 
असक्तिरनभिष्वङ्ग: पुत्रदारगृहादिषु।
नित्यं  च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु ॥

नहीं  रखे  आसक्ति जोघर  औरत संतान
रहती  है  सम भावना, भला  बुरा ना  भान 13-10


__________________________________________

मयि  चानन्ययोगेन    भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तिदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि ॥

मुझमें  भक्ति हो अनन्य, बिना किसी व्यवधान 
रमा  रहे  एकांत मेंनहीं  भीड़  का  ध्यान13-11


__________________________________________

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं   तत्त्वज्ञानार्थदर्शनम् ।
एतज्ज्ञानमिति  प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा॥

आत्मज्ञान  के  साथ  हीदर्शन  सत सज्ञान 
ज्ञान  कहाते  ये  सभीबाकी  सब  अज्ञान 13-12


__________________________________________

ज्ञेयं   यत्तत्प्रवक्ष्यामि  यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते  ।
अनादि   मत्परं   ब्रह्म   न   सत्तन्नासदुच्यते ॥

सदा  योग्य  ही  जाननाअमृत  सा है सार 
मुझसे  ब्रम्ह अनादि है, सत् ना असत विचार 13-13


__________________________________________

सर्वत:    पाणिपाद  ं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वत:   श्रुतिमल्लोके   सर्वमावृत्य तिष्ठति ॥

हाथ  पाँव  सिर  आँख  मुँह, फैलेफैले कान 
बसे  परम  संसार  मेंव्याप्त  सभी में जान13-14


__________________________________________

 
सर्वेन्द्रियगुणाभासं     सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्त   सर्वभृच्चौव   निर्गुणं   गुणभोक्तृ  च ॥

मूल   इन्द्रियों  का  वहीइन्द्रिय  रहे विहीन
सभी  ग्ाुणों को साथ  रख, मगर रहे ग्ाुणहीन 13-15


__________________________________________

बहिरन्तश्च   भूतानामचरं  चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं  दूरस्थं   चान्तिके च   तत् ॥

बाहर  भीतर  वह  बसेहो वह जीव अजीव 
देख    पाए सूक्ष्म को, दूर  मगर  सह जीव  13-16


__________________________________________

अविभक्त च  भूतेषु  विभक्तमिव च  स्थितम् ।
भूतभर्तृ च   तज्ज्ञेयं   ग्रसिष्णु    प्रभविष्णु च॥

बँटा  नही  फैला  हुआविद्यमान  हर ओर 
पालन  भी  संहार  भीउसके  कार्य कठोर 13-17


__________________________________________

ज्योतिषामपि     तज्ज्योतिस्तमस:    परमुच्यते।
ज्ञानं  ज्ञेयं  ज्ञानगम्यं  हृदि  सर्वस्य  विष्ठितम् ॥

हर ज्योति की ज्योत वही, नहीं तमस का नाम
ज्ञानी भी वह ज्ञान भी, कणकण उसका धाम 13-18


__________________________________________

इति  क्षेत्रं  तथा  ज्ञानं  ज्ञेयं  चोक्त समासत:।
मद्भक्त     एतद्विज्ञाय     मद्भावायोपपद्यते ॥

क्षेत्र  ज्ञान  ज्ञेय  का, तुझे  कहा  है  सार 
भक्त  मेरा ही जान सकेपा ले मुझको पार ॥13-19


__________________________________________

 
प्रकृतिं   पुरुषं   चौव   विद्ध्यनादी  उभावपि ।
विकारांश्च   गुणांश्चैव  विद्धि  प्रकृतिसंभवान् ॥

प्रकृति  हो  या  जीव हो, रहते अनादि काल 
हो विकार या त्रिगुणामय, प्रकृति काज कमाल 13-20


__________________________________________

कार्यकरणकर्तृत्वे  हेतु:  प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुष:  सुखदु:खानां  भोत्कृत्वे  हेतुरुच्यत॥

कारण  सह परिणाम हैइस निसर्ग का नाम 
सुख दुख को है भोगना, जीव आत्म का काम 13-21


__________________________________________

पुरुष:  प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं  गुणसङ्गोऽस्य  सदसद्योनिजन्मसु ॥

जीव  जग  में वास करेभोगे गुण परिणाम
प्रकृति संग कारण बनेभिन्न योनि परिणाम 13-22


__________________________________________

उपद्रष्टानुमन्ता च   भर्ता   भोक्ता   महेश्वर: ।
परमात्मेति   चाप्युक्तो  देहेऽस्मिन्पुरुष:   पर:॥

साक्षी  बन  सूचित  करेईश्वर सा है काम 
परमात्मा  सब  में बसेदिव्य  पुरुष में धाम 13-23


__________________________________________

य  एवं  वेत्ति  पुरुषं  प्रकृतिं च  गुणै:  सह।
सर्वथा  वर्तमानोऽपि  न  स   भूयोऽभिजायते ॥

जो  समझे जीवन जगतरखे गुणों का भान 
वर्तमान  जैसा   रहे,   मिले  मुक्ति  सम्मान 13-24


__________________________________________

 
ध्यानेनात्मनि   पश्यन्ति   केचिदात्मानमात्मना ।
अन्ये   सांख्येन   योगेन   कर्मयोगेन  चापरे॥

तनिक  देखते  ध्यान से, बसते  मन  भगवान
तो  कुछ जाने ज्ञान सेकर कुछ कर्म महान13-25


__________________________________________

अन्ये   त्वेवमजानन्त:   श्रुत्वान्येभ्य   उपासते।
तेऽपि   चातितरन्त्येव   मृत्युं   श्रुतिपरायणा:॥

आत्मज्ञान  से कुछ  रहितसुन पूजे भगवान
वो भी भव सागर तरे, सुन कर प्रभु की तान13-26


__________________________________________

यावत्संजायते किंचित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ॥

उपजे  जो  भी  जगत में, जीव हो या अजीव
संयोग  क्षेत्र  क्षेत्रज्ञ  कासमझो तुम गांडीव 13-27


__________________________________________

समं   सर्वेषु   भूतेषु    तिष्ठन्तं  परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं  य:  पश्यति  स  पश्यति ॥

सभी जीव सम भाव हो, परम आत्म का वास
नाशवान   नाशरहित, देख  सके  वो ख़ास13-28


__________________________________________

समं   पश्यन्हि    सर्वत्र   समवस्थितमीश्वरम् ।
न  हिनस्त्यात्मनात्मानं  ततो याति परां गतिम्  ॥

देखे  सब  समभाव सेईश्वर  सदा  सजीव
हीन  भाव  रखता  नहींपार लगे वह जीव13-29


__________________________________________

 
प्रकृत्यैव च   कर्माणि   क्रियमाणानि   सर्वश: ।
य:  पश्यति   तथात्मानमकर्तारं   स  पश्यति॥

प्रकृति  ही  सब कुछ करे, जितने भी है काम 
आत्मा  तो  बस  देखतीकरते  अपने राम13-30


__________________________________________

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत   एव च  विस्तारं  ब्रह्म   संपद्यते   तदा ॥

रूप  अनेकों  जीव  केदेखे  जो सम भाव 
समझे  जो  विस्तार कोसमझे ब्रह्म स्वभाव 13-31


__________________________________________

 अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्यय: ।
शरीरस्थोऽपि  कौन्तेय  न करोति  न लिप्यते ॥

नित्य  ये  निर्गुण  आत्मा, अविनाशी निष्काम  
हे  पार्थ  हर जीव बसेलिप्त ना रहते काम 13-32


__________________________________________

यथा   सर्वगतं   सौक्ष्म्यादाकाशं   नोपलिप्यते  ।
सर्वत्रावस्थितो   देहे    तथात्मा   नोपलिप्यते ॥

सर्वव्यापी  सूक्ष्म  भीअलिप्त  यह  आकाश
लिप्त  आत्मा  भी  नहींजैसे जीव में श्वास13-33

__________________________________________

यथा  प्रकाशयत्येक:  कृत्स्न  लोकमिमं  रवि:।
क्षेत्रं   क्षेत्री  तथा  कृत्स्न  प्रकाशयति भारत॥

आलोकित  यह  लोक  हैजैसे सूर्य कमाल 
हे  अर्जुन  आत्मा  बने, जीवन  की हर चाल13-34

__________________________________________

 क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं  ज्ञानचक्षुष।
भूतप्रकृतिमोक्षं च   ये विदुर्यान्ति  ते  परम् ॥

ज्ञानचक्षु  से  देख  लेजीव  आत्म का भेद 
मोक्ष  मार्ग  वह जान ले, मिल जाए  सब वेद13-35


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे   
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्याय:

१२. भक्तियोग ॐ

  1. द्वादशोऽध्याय: भक्तियोग

अर्जुन उवाच

एवं   सततयुक्ता   ये   भक्तास्त्वां  पर्युपासते ।
ये   चाप्यक्षरमव्यक्तं   तेषां   के  योगवित्तमा:॥

परम  भक्त  जो  आपकाकरता पूजा काम  
रमा  रहे  परब्रह्म  मेंकौन है उत्तम  श्याम  12-1


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

मय्यावेश्य  मनो  ये  मां  नित्ययुक्ता उपासते ।
श्रद्धया   परयोपेतास्ते   मे   युक्ततमा  मता:  ॥

स्थिर  मन  मुझ में  करें, नियमित मेरा ध्यान 
श्रद्धा  से  मुझ में  रहेउत्तम  योगी   जान   12-2


__________________________________________

ये      त्वक्षरमनिर्देश्यमव्यक्त      पर्युपासते ।
सर्वत्रगमचिन्त्यं च     कूटस्थमचलं     ध्रुवम् ॥

इन्द्रियाँ अनुभ्ाूत  परेहै  अव्यक्त  का ध्यान
पूजनीय  सर्वत्र सुगम, अचल ये निश्चित जान  12-3


__________________________________________

संनियम्येन्द्रियग्रामं       सर्वत्र     समबुद्धय:   ।
ते   प्राप्नुवन्ति   मामेव   सर्वभूतहिते   रता:  ॥

वश  में करके  इन्द्रियाँ, समदर्शी  सब होय   
वो  भी  मुझमें मिले, सब जीवों को सोय 12-4


__________________________________________

 
क्लेशोऽधिकतरस्तेषामव्यक्तासक्तचेतसाम्  ।
अव्यक्ता   हि   गतिर्दु:खं   देहवद्भिरवाप्यते ॥

निराकार  का  मोह जो, कठिन मार्ग तू जान
ध्यान  अव्यक्त  कठोर है, रहे  देह  में  जान 12-5


__________________________________________

ये  तु  सर्वाणि  कर्माणि मयि संन्यस्य मत्परा:।
अनन्येनैव   योगेन   मां  ध्यायन्त   उपासते ॥

सब  कर्मों  को  त्याग के, केवल  मेरा ध्यान 
भक्तियोग  में  रमा  रहेमेरा  रखता मान 12-6


__________________________________________

तेषामहं      समुद्धर्ता     मृत्युसंसारसागरात्  ।
भवामि    नचिरात्पार्थ    मय्यावेशितचेतसाम् ॥

मै  उसका  उद्धार  करूँयह  मृत्यु  संसार  
दीर्घकाल  के  बाद  भीकरता  बेड़ा  पार 12-7


__________________________________________

मय्येव  मन  आधत्स्व  मयि   बुद्धिं  निवेशय ।
निवसिष्यसि  मय्येव  अत  ऊधर्वं न  संशय: ।।

करो  स्थिर मन में मुझे, कर लो बुद्धि निवेश  
संशय  मन  में  ना  रहेमुझमें करो प्रवेश 12-8


__________________________________________

 
अथ  चित्तं  समाधातुं न शक्नोषि मयि स्थिरम् ।
अभ्यासयोगेन   ततो   मामिच्छाप्तुं   धनंजय ॥

चित्त संयत कर सके, हो ना अविचल भाव 
भक्तियोग  अभ्यास करो, रखकर मन मम भाव 12-9


__________________________________________

 
अभ्यासेऽप्यसमर्थोऽसि    मत्कर्मपरमो    भव ।
मदर्थमपि     कर्माणि    कुर्वन्सिद्धिमवाप्स्यसि॥

भक्तियोग ना कर सकेकर्म हो अर्पित मोय   
किया  कर्म  मेरे  लियेसिद्धि  उसको होय  12-10


__________________________________________

अथैतदप्यशक्तोऽसि     कर्तुं    मद्योगमाश्रित:।
सर्वकर्मफलत्यागं   तत:    कुरु   यतात्मवान् ॥

कर्म  अर्पित कर सकेलगे कोई ध्यान 
सर्व कर्म  फल त्याग दे, मिले आत्म का ज्ञान  12-11


__________________________________________

श्रेयो  हि  ज्ञानमभ्यासाज्ज्ञानाद्ध्यानं  विशिष्यते ।
ध्यानात्कर्मफलत्यागस्त्यागाच्छान्तिरनन्तरम् ॥

ज्ञान  मार्ग  उत्तम  रहेज्ञान से उत्तम ध्यान  
श्रेष्ठ कर्म  फल त्याग है, शान्ति  का हो भान 12-12


__________________________________________

अद्वेष्टा   सर्वभूतानां  मैत्र:   करुण   एव च ।
निर्ममो    निरहंकार:   समदु:खसुख:   क्षमी॥

मित्र  भाव  में  द्वेष हो, करुणा का संचार  
सुखदुख  में समभाव हो, मोह   दर्प हज़ार   12-13


__________________________________________

संतुष्ट:  सततं   योगी   यतात्मा  द़ृढनिश्चय: ।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्यो   मद्भक्त:  स  मे  प्रिय: ॥

संतोषी हरदम रहे,संकल्पित  भगवान  
मन  बुद्धि  अर्पित मुझे, भक्त  वह  मेरा जान 12-14


__________________________________________

 
यस्मान्नोद्विजते  लोको  लोकान्नोद्विजते च य: ।
हर्षामर्षभयोद्वेगैर्मुक्तो   य:  स  च   मे  प्रिय: ॥

विचलित लोक करे नहीं, विचलित कभी होय
सुखदुख भय चिन्ता नहींप्रिय वह मुझको होय 12-15


__________________________________________

अनपेक्ष: शुचिर्दक्ष    उदासीनो    गतव्यथ:।
सर्वारम्भपरित्यागी  यो  मद्भक्त: स  मे प्रिय: ॥

शुद्ध, दक्ष, इच्छा नहीं, कष्ट   चिन्ता   भान  
रहे  कर्म फल  त्याग कर, भक्त है मेरा मान  12-16


__________________________________________

यो न  हृष्यति न  द्वेष्टि न  शोचति न काङ्क्षति ।
शुभाशुभपरित्यागी  भक्तिमान्य:  स  मे  प्रिय: ॥

शोक  हर्ष  करता  नहींना इच्छा ना काम  
शुभ  अशुभ जो त्याग दे, भक्त वही है श्याम  12-17


__________________________________________

 
सम:  शत्रौ च  मित्रे च  तथा  मानापमानयो:।
शीतोष्णसुखदु:खेषु     सम:   सङ्गविवर्जित:॥

शत्रु  मित्र  सम  ही  रहेमान रहे अपमान
गर्मी  सर्दी सुख  दुख होसंगति भाव समान 12-18


__________________________________________

तुल्यनिन्दास्तुतिर्मौनी   सन्तुष्टो  येन  केनचित्।
अनिकेत:   स्थिरमतिर्भक्तिमान्मे   प्रियो  नर:॥

यशअपयश  में  मौन  होसंतोषी हर हाल
घरबार  परवाह  नहींभक्त वही हर काल12-19


__________________________________________

 
ये  तु   धमर्यामृतमिदं  यथोक्त   पर्युपासते ।
श्रध्दाना   मत्परमा  भक्तास्तेऽतीव  मे प्रिया:॥

धर्म  अमर  पथ पर रहे, हर पल मुझमें वास 
श्रद्धा  से  मुझमें  बसेपरम भक्त वह ख़ास 12-20


__________________________________________

तत्सदिति  श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे  भक्तियोगो  नाम द्वादशोऽध्याय:

 

११.विश्वरूपदर्शनयोग ॐ

  1. एकादशोऽध्याय: विश्वरूपदर्शनयोग

अर्जुन उवाच
मदनुग्रहाय     परमं      गुह्यमध्यात्मसंज्ञितम् ।
यत्त्वयोक्त  वचस्तेन  मोहोऽयं   विगतो   मम  ॥

ज्ञान  आपने  जो  दियाहै  वो  गूढ़ महान 
भंग  मोह  मेरा   हुआकरता  तेरा  ध्यान  11-1

__________________________________________

भवाप्ययौ  हि  भूतानां  श्रुतौ  विस्तरशो मया ।
त्वत्त:   कमलपत्राक्ष   माहात्म्यमपि  चाव्ययम् ॥

बात  सुनी  हर  जीव  की, उद्गम का विस्तार 
कमलनयन  मैं  धन्य  हूँ, मिला  आपका प्यार 11-2


__________________________________________

एवमेतद्यथात्थ  त्वमात्मानं  पारमेश्वर।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम ॥

हे  परमेश्वर  जान  लियातेरा  रूप विराट
मगर  आँख  से  देखनाचाहूँ  हे  सम्राट 11-3


__________________________________________

मन्यसे  यदि  तच्छक्यं  मया  द्रष्टुमिति  प्रभो ।
योगेश्वर   ततो   मे  त्वं  दर्शयात्मानमव्ययम् ॥

हे  प्रभु  तुझको जो लगे, नज़र मेरी ये  ठीक 
योगेश्वर  मुझको  दिखा, अपना  रूप सटीक 11-4


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच
पश्य  मे  पार्थ  रूपाणि  शतशोऽथ  सहस्रश:।
नानाविधानि   दिव्यानि   नानावर्णाकृतीनि च ॥

पार्थ  रूप  देखो  बड़ाजिसके  कोण हज़ार
दिव्य  रूप  जिसके  कईनाना  रंग  प्रकार 11-5


__________________________________________

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ   मरुतस्तथा।
बहून्यद़ृष्टपूर्वाणि  पश्याश्चर्याणि  भारत॥

देख  वसु, आदित्यमरुतरुद्राश्वनि प्रत्येक 
देखा  ना  पहले  कभीअद्भुत  रूप अनेक 11-6


__________________________________________

इहैकस्थं    जगत्कृत्स्नं   पश्याद्य  सचराचरम् ।
मम  देहे   गुडाकेश   यच्चान्यद्   द्रष्टुमिच्छसि॥

चर  अचर  ब्रह्माण्ड  को, देख  एक ही स्थान
पार्थ  देख  इस  देह  कोजो  चाहे तू मान 11-7


__________________________________________

न  तु  मां   शक्यसे  द्रष्टुमनेनैव   स्वचक्षुषा।
दिव्यं  ददामि  ते  चक्षु:  पश्य मे योगमैश्वरम्॥

सक्षम  तेरे  चक्षु   नहींदेखे  रूप   विराट
दिव्य  द़ृष्टि  देता  तुझेदेख  तू  मेरे  ठाठ 11-8


__________________________________________

संजय उवाच

एवमुक्त्वा   ततो   राजन्महायोगेश्वरो   हरि:।
दर्शयामास   पार्थाय    परमं     रूपमैश्वरम् ॥

हे  राजन  कहकर  यहीयोगेश्वर  भगवान 
अर्जुन  को  दिखला दिया, अपना रूप महान 11-9


__________________________________________

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं  दिव्यानेकोद्यतायुधम्॥

मुख अनेक, अतुलित नयन, अद्भुत है संसार 
आभूषण  भी  हैं  कईहैं  अनेक  हथियार 11-10


__________________________________________

दिव्यमाल्याम्बरधरं   दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
सर्वाश्चर्यमयं   देवमनन्तं    विश्वतोमुखम् ॥

दिव्य  माल  वस्त्रादि धर, दिव्य  सुगंधित लेप 
तेज़  अनोखा  प्रकट  कर, विस्तृत  ना संक्षेप 11-11


__________________________________________

दिवि   सूर्यसहस्रस्य  भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि  भा: स.शी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मन:॥

गगन  हज़ारो  सूर्य  हैंआलोकित  आकाश 
परम  पुरुष  ऐसा  लगे, सूर्य असंख्य  प्रकाश 11-12


__________________________________________

तत्रैकस्थं     जगत्कृत्स्न  प्रविभक्तमनेकधा।
अपश्यद्देवदेवस्य  शरीरे  पाण्डवस्तदा॥

विश्व  विभक्त स्वरुप को, देखा एक ही स्थान 
देख  सका  अर्जुन  वहाँविश्व रूप भगवान 11-13


__________________________________________

तत: स   विस्मयाविष्टो   हृष्टरोमा   धनंजय:।
प्रणम्य    शिरसा     देवं    .ताञ्जलिरभाषत॥

पार्थ  अचंभित  हो  गयारोमांचित  सम्मान
शीश  झुका कर जोड़ के, कहे  पार्थ  भगवान 11-14


__________________________________________

अर्जुन उवाच

पश्यामि देवांस्तव देव देहे, सवार्ंस्तथा भूतविशेषसंघान् ।
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ-मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् ॥

देख  देव  सब  देह  मेंजीव  विशेष अनेक 
शिव  ब्रह्मा  बैठे कमल, ऋषि  सह सर्प अनेक 11-15


__________________________________________

अनेकबाहूदरवक्त्रेत्रं पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं  पश्यामि  विश्वेश्वर विश्वरूप ॥

भुजा  नेत्र  मुख  हैं कई, दिखता  रूप अंनत
आदि मध्य या अंत नहीं, जग के आप महंत 11-16


__________________________________________

किरीटिनं  गदिनं चक्रिणं च, तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम्।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता-द्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम्॥

मुकुट  चक्र  धारण  गदा, चारों  ओर प्रकाश
चकाचौंध सब  कुछ हुआ, दिखे भू आकाश 11-17


__________________________________________

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं, त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।
त्वमव्यय: शाश्वतधर्मगोप्ता, सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे ॥

तुम अक्षर  तुम  ज्ञान परम, तुम हो जग आधार
तुम  अविनाशी धर्मगुरू, तुम  ही जग के सार 11-18


__________________________________________

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य-मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम्।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं  स्वतेजसा  विश्वमिदं तपन्तम् ॥

आदि  मध्य या अंत  नहीं, सूर्य चन्द्र अनेक
सकल  तेज़ है  आपका, आप जगत अभिषेक11-19


__________________________________________

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि, व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वा:।
द़ृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं  तवेदं,  लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् ॥

पृथ्वी से आकाश  तकसभी दिशा ली जीत
उग्र आपका रूप  प्रभुतीन लोक  भयभीत 11-20


__________________________________________

अमी हि त्वां सुरसंघा विशन्ति, केचिद्भीता: प्राञ्जलयो गृणन्ति।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसंघा:, स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभि: पुष्कलाभि:॥

देव  मिले सब  आप में, करते  सब गुणगान
कहें  ऋषि  कल्याण हो, जप  जप  तेरा गान11-21


__________________________________________

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या, विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च।
गन्धर्वयक्षासुरसिद्धसंघा, वीक्षन्ते  त्वां विस्मिताश्चौव सर्वे॥

वसवशिव आदित्य खड़े, मरुत अश्विनी कुमार
सिद्ध यक्ष  गन्धर्व असुर, विस्मित  सभी अपार 11-22


__________________________________________

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं, महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं,  द़ृष्ट्वा लोका: प्रव्यथितास्तथाहम् ॥

मुख  अनेक  हैं चक्षु  कई, महाबाहु  पग पेट 
दाँत   भयंकर  डर  लगेदेखे  जो  आखेट 11-23


__________________________________________

नभ:स्पृशं दीप्तमनेकवणर्ं, व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम्  ।
द़ृष्ट्वा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा, धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो॥

नभ  छूते  दीपक  कईमुखड़ा  नेत्र विशाल
डरती  अन्दर  आत्मा, धीरज   खाये   काल11-24


__________________________________________

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि, द़ृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि।
दिशो न जाने न लभे च शर्म, प्रसीद देवेश जगन्निवास॥

दाँत  भयंकर  आपकेरूप  दिखे  विकराल
कृपा  करो  जगदीश तुम, डगमग  मेरी चाल 11-25


__________________________________________

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्रा: सर्वे सहैवावनिपालसंघै:।
भीष्मो द्रोण: सूतपुत्रस्तथासौ सहास्मदीयैरपि  योधमुख्यै:॥

धृतराष्ट्र  के  पुत्र  सभीसमस्त  राजा वीर 
भीष्म द्रोण और  कर्ण  सह, अपने योद्धा वीर 11-26


__________________________________________

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति  दंष्ट्राकरालानि भयानकानि।
केचिद्विलग्ना  दशनान्तरेषु  संद़ृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गै:॥

त़ेजी  से  मुख  जा रहे, लिये  रूप  विकराल 
कुछ वे   मुझको  दिख रहे, चकनाचूर  हलाल 11-27


__________________________________________

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगा: समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।
तथा     तवामी     नरलोकवीरा    विशन्ति।
वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति   ॥

धार  नदी  जैसे  बहेसागर  मुख को जाय 
वीर लोक नर उस तरह, जलते  मुख हो धाय 11-28


__________________________________________

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा विशन्ति नाशाय समृद्धवेगा: ।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका- स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगा:॥

जले  पतंगा  अग्नि  मेंपूर्ण  वेग  हो  नाश 
सारे  भीतर  जा  रहे, दर  है  खुला विनाश 11-29


__________________________________________

लेलिह्यसे ग्रसमान:   समन्ता-ल्लोकान्समग्रान्वदनैजर्वलद्भि:।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं  भासस्तवोग्रा: प्रतपन्ति विष्णो॥

सब लोगों को खा रही,   मुख में जलती आग 
सर्व जगत को तपा रहाविष्णु आग का नाग 11-30


__________________________________________

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम्॥

कौन   आप  समझाइयेकृपा  करें भगवान
मैं  जिज्ञासु  आप   प्रभुकैसे  जानूँ   शान 11-31


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्त:।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिता: प्रत्यनीकेषु योधा:॥

सकल जगत का काल मैं, करता सबका नाश 
तू  मारे  या  छोड़ देनिश्चित  सर्व विनाश 11-32


__________________________________________

तस्मात्त्वमुत्तिष्ठ यशो लभस्व जित्वा शत्रून् भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहता: पूर्वमेव निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् ॥

उठो प्राप्त यश तुम करो, जीत शत्रु कर  भोग 
पहले  ही   मारे  गयेनिमित्त  तेरा   योग 11-33


__________________________________________

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च  कणर्ं तथान्यानपि योधवीरान् ।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा  युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् ॥

द्रोण  भीष्म  जयद्रथ रहे, कर्ण  कोई भी वीर 
मत   करना   संकोच  तू, जीते  तेरा   तीर 11-34


__________________________________________

संजय उवाच

एतच्छ्रुत्वा  वचनं  केशवस्य .ताञ्जलिर्वेपमान: किरीटी।
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं सगद्गदं भीतभीत: प्रणम्य॥

सुनकर  केशव  के  वचन, अर्जुन  जोड़े हाथ
नमस्कार  माधव  करूँ, डर  डर  काँपे  हाथ11-35


__________________________________________

अर्जुन उवाच

स्थाने हृषीकेश तव प्रकीतर्या जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
रक्षांसि भीतानि  दिशो द्रवन्ति  सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसंघा:॥

केशव  कीर्ति  आपकीसुखी  सकल  संसार
असुर  सभी  भयभीत हो, सिद्ध  खड़े हैं द्वार 11-36


__________________________________________

कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन् गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्ते ।
अनन्त  देवेश जगन्निवास  त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् ॥

नमस्कार  क्यों  ना  करूँ, ब्रह्म  स्वरूप महान 
जगनिवास  देवेश  होपरमसत्य  सम  ज्ञान 11-37


__________________________________________

त्वमादिदेव: पुरुष: पुराण-स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम्।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम त्वया ततं विश्वमनन्तरूप ॥

आदि देव हो  पुरुषोत्तम, आप जगत  के धाम
ज्ञान परम भी आप ही, अनन्त रूप अरु नाम 11-38


__________________________________________

वायुर्यमोऽग्निर्वरुण: शशाङ्क: प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्र.त्व: पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते ॥

वायु  अग्नि  जल  चंद्रमाब्रह्मपिता भी आप 
करूँ हज़ारों नमन तुम्हें, सतत करूँ  त्वम् जाप 11-39


__________________________________________

नम: पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते नमोऽस्तु ते  सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं सवर्ं समाप्नोषि  ततोऽसि सर्व: ॥

सभी दिशा से नमन करूँ, नित नित  बारम्बार 
बल  पौरुष  सीमा  नहीं, छाई  शक्ति अपार 11-40


__________________________________________

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्त हे कृष्ण हे यादव हे सखेति।
अजानता महिमानं तवेदं  मया प्रमादात्प्रणयेन वापि ॥

हरे  कृष्ण, यादवसखाप्रभु क्षमा का दान 
कथन यदि  अनुचित कहा, मित्र  आपको मान 11-41


__________________________________________

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि    विहारशय्यासनभोजनेषु ।
एकोऽथवाप्यच्युत  तत्समक्षं  तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् ॥

बैठलेटभोजन  समयखूब  किये उपहास 
एकाकी  या  भीड़  मेंरखूँ  क्षमा की आस 11-42


__________________________________________

पितासि लोकस्य चराचरस्य त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
न  त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिक:  कुतोऽन्यो  लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव॥

लोक  पिता तुम चरअचर, गुरुवर पूज्य महान
आप  तुल्य  कोई  नहीं, तीन  लोक की शान11-43


__________________________________________

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्यु: प्रिय: प्रियायार्हसि देव सोढुम् ॥

नमन  करूँ मैं सर  झुका, कृपा करो भगवान
पिता, सखाप्रेमी समझसहे त्रुटि सम जान 11-44


__________________________________________

अद़ृष्टपूवर्ं  हृषितोऽस्मि द़ृष्ट्वा भयेन च प्रव्यथितं मनो मे।
तदेव मे दर्शय देव रूपं प्रसीद देवेश जगन्निवास॥

रूप  देख  मैं खुश हुआ, मन  में हूँ  भयभीत 
देव  रूप तुम फिर  बनो, मन भावन जगमीत 11-45


__________________________________________

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त-मिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते ॥

मुकुट  चक्र  धारण  गदा, चतुर्भुजा  सा  ठाट 
चाहूँ  दर्शन  हे  प्रभु,   भुजा  सहस्त्र  विराट 11-46


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं यन्मे त्वदन्येन न द़ृष्टपूर्वम् ॥

हे  अर्जुन  भगवन  कहेहोकर प्रकट विराट 
तेजोमय  ब्रह्माण्ड  अनन्तकहीं कोई ठाठ  11-47


__________________________________________

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै-न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रै:।
एवंरूप: शक्य अहं नृलोके द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर॥

ज्ञान   यज्ञ  ना  दान  से, नही  तपस्या घोर
तुझको  ही मैं दिख रहा, दिखूँ मैं हर ओर 11-48


__________________________________________

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो द़ृष्ट्वा रूपं घोरमीद़ृङ्ममेदम् ।
व्यपेतभी: प्रीतमना:  पुनस्त्वं तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य॥

कष्ट  मोह  कुछ  ना  रहे, रूप भयानक देख
आनंदित  भयमुक्त  हो, पुनरूप  यह देख 11-49


__________________________________________

संजय उवाच

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा स्वकं रूपं दर्शयामास भूय:।
आश्वासयामास च भीतमेनं भूत्वा पुन: सौम्यवपुर्महात्मा ॥

वासुदेव  ने अर्जुन को, फिर  दिखलाया  रूप 
धीर मिला भय मिट गया, सुन्दर प्रकट स्वरूप 11-50


__________________________________________

अर्जुन उवाच

द़ृष्ट्वेदं  मानुषं  रूपं   तव   सौम्यं   जनार्दन ।
इदानीमस्मि   संवृत्त:  सचेता:   प्रकृतिं  गत: ॥

देख  रूप  मनु  आपका, केशव  सुन्दर आप
चित्त  शांत  मेरा  हुआदूर   हुआ  संताप 11-51


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

सुदुर्दर्शमिदं    रूपं    द़ृष्टवानसि  यन्मम।
देवा  अप्यस्य  रूपस्य  नित्यं   दर्शनकाङ्क्षिण:॥

दुर्लभ  मेरा  रूप  हैदेख  सके    मीत
दर्शन  चाहें  देव  भीतुम  तो हो  मनमीत 11-52


__________________________________________

नाहं  वेदैर्न   तपसा  न   दानेन  न  चेज्यया।
शक्य  एवंविधो  द्रष्टुं   द़ृष्टवानसि  मां  यथा॥

नहीं  ज्ञान  तप  से  नहींना पूजा ना दान
मुझे   कोई  देख  सके, मिला तुम्हें सम्मान 11-53


__________________________________________

भक्त्या  त्वनन्यया   शक्य   अहमेवंविधोऽर्जुन।
ज्ञातुं  द्रष्टुं  च  तत्त्वेन   प्रवेष्टुं   च  परंतप ॥

भक्ति  भाव  अनन्य  सेदर्शन संभव  होत
हे  अर्जुन तुम  जान सके, शतशत मेरे स्रोत 11-54


__________________________________________

 मत्कर्मकृन्मत्परमो    मद्भक्त:  सङ्गवर्जित: ।
निर्वैर:   सर्वभूतेषु  य:  स   मामेति  पाण्डव ॥

कर्म  मुक्त  सह काम हो, भक्ति में रम जाय
मित्र  बने  हर जीव  का, वो ही मुझको पाय 11-55


__________________________________________

  तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे  विश्वरूपदर्शनयोगो   नामैकादशोऽध्याय:

 

१०. विभूतियोग ॐ

  1. दशमोऽध्याय: विभूतियोग

श्रीभगवानुवाच
भूय   एव   महाबाहो  शृणु  मे  परमं  वच:।
यत्तेऽहं  प्रीयमाणाय   वक्ष्यामि   हितकाम्यया ॥

महाबली  कहता  तुम्हें, परम  श्रेष्ठ  यह ज्ञान
मान  सखा  तुझको  कहूँतेरे हित का जान 10-1


__________________________________________

न  मे   विदु:  सुरगणा:  प्रभवं  न   महर्षय:।
अहमादिर्हि    देवानां   महर्षीणां  च  सर्वश: ॥

देव  मुझे  जाने  नहींजान  ऋषि  ना पाय 
बने  देव  मुझसे  यहाँज्ञानी  मुझसे  आय  10-2


__________________________________________

यो  मामजमनादिं च    वेत्ति   लोकमहेश्वरम् ।
असंमूढ: स    मतर्येषु   सर्वपापै:   प्रमुच्यते ॥

जन्म  मरण से मुक्त मैं, ईश्वर  हूँ  सब लोक 
मोह  रहित जानो मुझे, नहीं  मुक्ति इस लोक 10-3


__________________________________________

बुद्धिजर्ञानमसंमोह:   क्षमा   सत्यं दम: शम:।
सुखं  दु:खं  भवोऽभावो   भयो  चाभयमेव च ॥

बुद्धि  ज्ञान सत मोह क्षमा, तन मन मेरे काम
सुख दुख हो या जन्म मरण, भयोअभय का धाम 10-4


__________________________________________

 अहिंसा  समता  तुष्टिस्तपो  दानं  यशोऽयश: ।
भवन्ति  भावा  भूतानां  मत्त  एव  पृथग्विधा:॥

तपोदया  समता  रहे, यश  अपयश मैं जान 
भाव  जीव  मुझसे बने, मुझ में हर ग्ाुण मान 10-5


__________________________________________

 महर्षय:   सप्त    पूर्वे   चत्वारो   मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता  येषां लोक इमा: प्रजा: ॥

सात  ऋषि  प्राचीनतममनु  गिनती में चार 
सब मेरे  मन  से बनेजीव अनेक  प्रकार  10-6


__________________________________________

एतां  विभूतिं  योगं च  मम  यो वेत्ति तत्त्वत: ।
सोऽविकम्पेन  योगेन   युज्यते   नात्र  संशय: ॥

जाने  जो  इस  योग  को, तत्व मेरा ये ज्ञान 
भक्त  वो  मेरा ही बने, शंका  तनिक जान 10-7


__________________________________________

अहं   सर्वस्य   प्रभवो   मत्त:   सर्वं  प्रवर्तते ।
इति  मत्वा  भजन्ते  मां  बुधा भावसमन्विता: ॥

मैं  सभी  का  परमपिता, मैं ही  सबका बीज 
जाने  ऐसा  जो   भजेमाने  मुझे  अज़ीज़ 10-8


__________________________________________

मच्चित्ता    मद्गतप्राणा   बोधयन्त:   परस्परम् ।
कथयन्तश्च  मां  नित्यं  तुष्यन्ति च  रमन्ति च  ॥

जो  मन  से  मुझ  में रमा, करता मेरी बात 
खुश  हो  मेरी  बात  में, देखे  सुखद प्रभात 10-9


__________________________________________

 
तेषां   सततयुक्तानां   भजतां   प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि   बुद्धियोगं  तं  येन  मामुपयान्ति  ते ॥

लीन  सदा  मुझमें  रहे, प्रेम  भाव का ध्यान
बुद्धि  योग  देता  उसेपाता  मुझको  जान 10-10


__________________________________________

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं  तम: ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो  ज्ञानदीपेन   भास्वता ॥

कृपा  करूँ उन  पर सदा, देकर  ज्ञान प्रकाश 
फैले  तम  अज्ञान  काकर  देता  हूँ नाश 10-11


__________________________________________

 अर्जुन उवाच

परं   ब्रह्म  परं   धाम  पवित्रं  परमं  भवान्।
पुरुषं   शाश्वतं   दिव्यमादिदेवमजं    विभुम् ॥

परम्  शुद्ध  सत्  आप हैं, आप परम आधार 
आप  नित्य ही दिव्य पुरुष, आप अजन्मे सार 10-12


__________________________________________

 आहुस्त्वामृषय:      सर्वे     देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो  देवलो  व्यास:  स्वयं चौव ब्रवीषि मे ॥

साधु  सभी  ऐसा  कहेंनारद  कहते  बात 
देवलव्यास  असित कहें, आप कहे जो बात 10-13


__________________________________________

 सर्वमेतकृतं   मन्ये   यन्मां    वदसि   केशव  ।
न  हि  ते  भगवन्व्यक्तिं  विदुर्देवा  न दानवा: ॥

हे  केशव  जो तू  कहेमुझको  है स्वीकार 
देव  असुर    जान सके, तेरा  यह आकार 10-14


__________________________________________

 स्वयमेवात्मनात्मानं    वेत्थ    त्वं   पुरुषोत्तम ।
भूतभावन     भूतेश     देवदेव     जगत्पते ॥

तू  जाने  निज आपको, तू  ही  है सिर मौर
तू ईश्वर तू  ही जनक, जगत  पिता हर तौर 10-15


__________________________________________

वक्तुर्हस्यशेषेण      दिव्या     ह्यात्मविभूतय:।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं   व्याप्य  तिष्ठसि॥

ऐसे  दिव्य  स्वरूप  को, आप  कहें  विस्तार
व्यापक  ऐसा  रूप है, है  यह  लोक  अपार10-16


__________________________________________

कथं  विद्यामहं  योगिंस्त्वां  सदा  परिचिन्तयन् ।
केषु  केषु च  भावेषु  चिन्त्योऽसि  भगवन्मया॥

कैसे  जानूँ   आपकोचिन्तन  में   भगवान 
याद करूँ किस  रूप को, दें  मुझको  पहचान 10-17


__________________________________________

विस्तरेणात्मनो   योगं   विभूतिं  च  जनार्दन।
भूय: कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो  नास्ति  मेऽमृतम् ॥

तनिक जनार्दन तू  बता, तेरा   यह  विस्तार
मन  मेरा  भरता नहीं, श्रवण करूँ  कई बार10-18


__________________________________________

 श्रीभगवानुवाच

हन्त  ते  कथयिष्यामि   दिव्या  ह्यात्मविभूतय:।
प्राधान्यत:  कुरुश्रेष्ठ  नास्त्यन्तो  विस्तरस्य मे ॥

कुरुश्रेष्ठ   तुझसे   कहूँमेरा  रूप   महान
ना  सीमा  इस  रूप  की, ले इतना तू जान 10-19


__________________________________________

 अहमात्मा      गुडाकेश    सर्वभूताशयस्थित: ।
अहमादिश्च   मध्यं च   भूतानामन्त   एव च ॥

हे  ज्ञानी  मैं  आत्मा, सब   जीवों  में  वास 
आदि  अंत  मैं  ही सुनो, मैं ही  जीवन आस 10-20


__________________________________________

आदित्यानामहं विष्णुजर्योतिषां  रविरंशुमान्।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं  शशी ॥

मैं  विष्णु  हर  सूर्य  मेंमैं  हूँ  सूर्य प्रकाश
वायु   का  मैं   देवताचंदा  मैं   आकाश 10-21


__________________________________________

 वेदानां   सामवेदोऽस्मि   देवानामस्मि  वासव:।
इन्द्रियाणां   मनश्चामि   भूतानामस्मि  चेतना ॥

सामवेद   हूँ  वेद  मेंदेवों  पर   है   राज
इन्द्रियों  का  मानस मैं, जीवन  की  आवाज़ 10-22


__________________________________________

रुद्राणां   शंकरश्चास्मि  वित्तेशो  यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां   पावकश्चास्मि  मेरु:  शिखरिणामहम् ॥

सब  रुद्रों  का  शिव  बना, यक्षों का मैं देव
वसुओं  में  मैं  अग्नि  हूँपर्वत  मेरु  सदैव 10-23


__________________________________________

पुरोधसां च  मुख्यं  मां  विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्।
सेनानीनामहं   स्कन्द:   सरसामस्मि   सागर:॥

पुरोहितों  में   मुख्य  हूँ, है वृहस्पति  पहचान
कार्तिक सा सेना प्रमुख, जल  में सागर  जान 10-24

__________________________________________

 महर्षीणां       भृगुरहं    गिरामस्म्येकमक्षरम्।
यज्ञानां  जपयज्ञोऽस्मि  स्थावराणां   हिमालय:॥

मैं  ऋषियों  में  भृगु  सदा, वाणी में ओंकार
कीर्तन  हूँ  मैं  यज्ञ में, निश्चल  हिम साकार 10-25


__________________________________________

अश्वत्थ:   सर्ववृक्षाणां   देवर्षीणां च   नारद: ।
गन्धर्वाणां  चित्ररथ:  सिद्धानां  कपिलो  मुनि:॥

पेड़ों  में  पीपल  सदा,   नारद  देव   महान
गंधर्वों  में  चित्ररथकपिल  सिद्ध  हूँ  मान 10-26


__________________________________________

उच्चै:श्रवसमश्वानां    विद्धि    माममृतोद्भवम्।
ऐरावतं   गजेन्द्राणां   नराणां च   नराधिपम्॥

घोड़ों   में   उच्चैश्रवाअमृत   मंथन   मान 
ऐरावत  हाथी  समझजन  का  राजा जान 10-27


__________________________________________

 आयुधानामहं   वज्रं   धेनूनामस्मि   कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि   कन्दर्प:  सर्पाणामस्मि  वासुकि: ॥

वज्र  बना  हथियार  मैंसुरभि धेनु पहचान 
कामदेव   उत्पत्ति  कासर्प  वासुकि   मान 10-28


__________________________________________

अनन्तश्चास्मि  नागानां   वरुणो  यादसामहम्।
पितृणामर्यमा    चास्मि   यम:  संयमतामहम्॥

मैं  हूँ नाग  अनन्त भी, जलचर  वरुणधिराज
पितृलोक  मैं  अर्यमानियमों  का  यमराज 10-29


__________________________________________

 प्रह्लादश्चास्मि  दैत्यानां   काल:  कलयतामहम् ।
मृगाणां च   मृगेन्द्रोऽहं  वैनतेयश्च  पक्षिणाम् ॥

दैत्यों  में  प्रह्लाद  हूँ, दमन  करूँ  हर  काल
हूँ  पशुओं  में  सिंह मैं, गरुड़ पक्षी की चाल10-30


__________________________________________

पवन:    पवतामस्मि   राम:   शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां   मकरश्चास्मि  स्रोतसामस्मि  जाह्नवी॥

मैं  पवन अति  पावन हूँ, शस्त्रधारी  मैं  राम,
मैं  मछलीमैं  हूँ  मगर, नदिया  गंगा  नाम 10-31


__________________________________________

सर्गाणामादिरन्तश्च      मध्यं     चैवाहमर्जुन।
अध्यात्मविद्या   विद्यानां  वाद:   प्रवदतामहम्॥

हे अर्जुन! मैं सृष्टि का, आदि मध्य और अंत्य 
विद्या  में  आध्यात्म  में, वाद में अंतिम सत्य 10-32


__________________________________________

अक्षराणामकारोऽस्मि   द्वन्द्व: सामासिकस्य च ।
अहमेवाक्षय:   कालो   धाताहं   विश्वतोमुख:॥

मैं  पहला  अक्षर  बना, मैं  ही  द्वन्द समास 
मैं  ही  अक्षय  काल  हूँ, ब्रह्म  है  मेरे ख़ास 10-33


__________________________________________

मृत्यु:    सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च    भविष्यताम् ।
कीर्ति: श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृति: क्षमा॥

नाश  करे  वह  मौत हूँ, उद्भव  संग  प्रभाव
स्त्री  रूप यश शब्द कहो, बुद्धि रखो समभाव10-34


__________________________________________

 
बृहत्साम  तथा  साम्नां  गायत्री  छन्दसामहम्।
मासानां     मार्गशीर्षोऽहमृतूनां   कुसुमाकर:॥

बृहत्साम  हूँ  गीत  मेंछंद   गायत्री  नाम 
सारे  ही  ॠतुमास मेंहूँ  बसंत  का  धाम 10-35


__________________________________________

द्यूतं     छलयतामस्मि    तेजस्तेजस्विनामहम्।
जयोऽस्मि  व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्॥

छलियों  में  मैं  हूँ  जुआतेजस का हूँ तेज
साहस  हूँ  मैं जय सदा, वीरों  में  बल  तेज 10-36


__________________________________________

वृष्णीनां   वासुदेवोऽस्मि   पाण्डवानां धनंजय:।
मुनीनामप्यहं    व्यास:   कवीनामुशना  कवि:॥

वासुदेव   मैं  वृष्णिवंश, अर्जुन  पाण्डु   जान
विद्वानों  में व्यास  मुनि, कविवर  उशना मान 10-37


__________________________________________

दण्डो   दमयतामस्मि  नीतिरस्मि  जिगीषताम्।
मौनं  चैवास्मि   गुह्यानां  ज्ञानं  ज्ञानवतामहम् ॥

दमन  करें  वह दण्ड हूँ, वीर  नीति का मान
मैं  रहस्य  मैं  मौन  हूँमैं ज्ञानी  का ज्ञान10-38


__________________________________________

यच्चापि     सर्वभूतानां    बीजं    तदहमर्जुन ।
न  तदस्ति  विना  यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्॥

हे  अर्जुन  मैं  बीज  हूँसृष्टि  कारक मान 
जीव  भले हो  चर अचर, मुझसे  ही है जान 10-39


__________________________________________

 नान्तोऽस्ति  मम  दिव्यानां  विभूतीनां परन्तप।
एष   तूद्देशत:   प्रोक्तो  विभूतेर्विस्तरो  मया॥

हे  प्रणतप  सीमा  नहींमम  ऐश्वर्य अनन्त
थोड़े  में  कह  दूँ  तुझे, विस्तृत का नही अंत10-40


__________________________________________

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव    वा।
तत्तदेवावगच्छ   त्वं   मम    तेजोंऽशसंभवम् ॥

मुझमे  सब   ऐश्वर्य  हैसुंदर  हूँ  बलवान 
सब  कुछ मेरे तेज़  का, सब  मुझ से है जान 10-41


__________________________________________

अथवा    बहुनैतेन   किं   ज्ञातेन   तवार्जुन।
विष्टभ्याहमिदं  कृत्स्नमेकांशेन   स्थितो  जगत्॥

तू  क्यूँ  चाहे  जानना, हे अर्जुन  क्या  राज
धारण  करता  जगत को, अंश करे यह काज 10-42

__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे 
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्याय

९. राजविद्याराजगृहयोग ॐ

9. नवमोऽध्याय: राजविद्याराजगुह्ययोग

श्रीभगवानुवाच

इदं    तु    ते   गुह्यतमं    प्रवक्ष्याम्यनसूयवे ।
ज्ञानं  विज्ञानसहितं  यज्ज्ञात्वा  मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥

दोषरहित  तू  भक्त  है, गूढ़  समझ ले  ज्ञान 
मुक्ति  पार्थ मिल  जाएगी, जो तू इसको जान   9-1


__________________________________________

राजविद्या      राजगुह्यं     पवित्रमिदमुत्तमम् ।
प्रत्यक्षावगमं    धमर्यं   सुसुखं   कर्तुमव्ययम् ॥

विद्याओं  का  राजन  है, पवित्र  उत्तम  ज्ञान 
अनुभव  का  यह धर्म है, सुखकारी  यह ज्ञान  9-2


__________________________________________

अश्रद्दधाना:    पुरुषा    धर्मस्यास्य   परन्तप ।
अप्राप्य   मां   निवर्तन्ते   मृत्युसंसारवतर्मनि ॥

श्रद्धा, नहीं जब धर्म मेंभक्त  नहीं, हे  वीर 
मुझसे  वो  मिलते  नहींबाँधे  जग  ज़ंजीर  9-3


__________________________________________

मया     ततमिदं   सर्वं    जगदव्यक्तमूर्तिना।
मत्स्थानि   सर्वभूतानि  न  चाहं  तेष्ववस्थित:॥

मेरे   में  ही  व्याप्त  हैसारा  यह  संसार 
जीव  सकल  मुझ  में  बसे, मेरा ना आकार  9-4


__________________________________________

न च  मत्स्थानि  भूतानि  पश्य मे योगमैश्वरम्।
भूतभृन्न  च  भूतस्थो   ममात्मा   भूतभावन:॥

मैं  जीवों  में  हूँ  नहीं,   देखो  रूप  विराट
दिखता  हूँ  ना  मैं  कहीं, पर  सबका सम्राट 9-5


__________________________________________

यथाकाशस्थितो  नित्यं  वायु:  सर्वत्रगो  महान् ।
तथा   सर्वाणि   भूतानि   मत्स्थानीत्युपधारय ॥

वायु  सम  आकाश  मेंबहती  चारों  ओर 
जीव  सभी  मुझ  में  रहें, मेरा  ओर छोर   9-6


__________________________________________

सर्वभूतानि  कौन्तेय  प्रकृतिं  यान्ति मामिकाम् ।
कल्पक्षये  पुनस्तानि   कल्पादौ   विसृजाम्यहम्॥

अर्जुन मुझमें आन मिले, अंत समय जब आय 
मैं फिर  से रचना  करूँ, सृष्टि फिर बन जाय 9-7


__________________________________________

प्रकृतिं    स्वामवष्टभ्य   विसृजामि  पुन: पुन:।
भूतग्राममिमं     कृत्स्नमवशं     प्रकृतेर्वशात् ॥

मैं  रचना  का  मूल  हूँरचता   बारम्बार
मैं  चाहूँ  तो  जग  रचूँचाहूँ  तो   संहार 9-8


__________________________________________

न  च  मां  तानि  कर्माणि  नबध्नन्ति धनंजय ।
उदासीनवदासीनमसक्तं      तेषु       कर्मसु  ॥

कर्म  मुझको बाँध सके, सदा  धनंजय जान 
द़ृढमन से मैं  वास  करूँ, आसक्ति ना ध्यान  9-9


__________________________________________

मयाध्यक्षेण   प्रकृति:  सूयते  सचराचरम् ।
हेतुनानेन  कौन्तेय  जगद्विपरिवर्तते ॥

चर  अचर  का मालिक मैं, अर्जुन तू पहचान 
चलता  सृष्टि  चक्र  सदा, मैं कारण  तू जान  9-10


__________________________________________

अवजानन्ति  मां  मूढा मानुषीं  तनुमाश्रितम्।
परं  भावमजानन्तो  मम भूतमहेश्वरम् ॥

मूर्ख  आम  समझे  मुझे, मानव तन को जान 
दिव्य  रुप  समझे   नहींपरमेश्वर  पहचान 9-11


__________________________________________

मोघाशा  मोघकर्माणो   मोघज्ञाना   विचेतस: ।
राक्षसीमासुरीं   चौव  प्रकृतिं  मोहिनीं  श्रिता: ॥

व्यर्थ  कर्म  आशा  विफल, मोह बंधा अज्ञान  
रहे  आसुरी  भावना, मोहित  वे  सब  मान 9-12


__________________________________________

महात्मानस्तु   मां  पार्थ  दैवीं  प्रकृतिमाश्रिता:।
भजन्त्यनन्यमनसो  ज्ञात्वा  भूतादिमव्ययम् ॥

हे  अर्जुन  जो  महापुरुष, देव गुणी जो लोग 
भक्ति  भाव  से जानतेे, सृष्टि मेरा  यह योग 9-13


__________________________________________

सततं   कीर्तयन्तो  मां   यतन्तश्च   द़ृढव्रता:।
नमस्यन्तश्च  मां  भक्त्या  नित्ययुक्ता उपासते ॥

कीर्तन  वे  करते  रहे, मन  के साथ यथार्थ
भक्तिभाव  से  नतमस्तकपूजा  करते पार्थ 9-14


__________________________________________

ज्ञानयज्ञेन   चाप्यन्ये    यजन्तो    मामुपासते।
एकत्वेन   पृथक्त्वेन   बहुधा    विश्वतोमुखम्॥

ज्ञानयोग  में  लगे   रहेपूजा  करते  लोग 
रूप  अनेक या  एक हो, भजते  जग में लोग 9-15


__________________________________________

अहं  क्रतुरहं  यज्ञ:  स्वधाहमहमौषधम्।
मन्त्रोऽहमहमेवाज्यमहमग्निरहं  हुतम्  ॥

कर्मकांड  में  यज्ञ  भीमंत्र  और  घी साथ 
अग्नि  मैं आहुति  मैं, तर्पण  का  मैं   हाथ 9-16


__________________________________________

पिताहमस्य  जगतो  माता   धाता   पितामह: ।
वेद्यं   पवित्रमोंकार   ऋक्साम    यजुरेव  च ॥

मात पिता इस जगत केमुझको सब कुछ मान 
वेदों  में  मैं ही  बसाओम  मुझे  तू जान 9-17


__________________________________________

गतिर्भर्ता  प्रभु:  साक्षी  निवास:  शरणं सुहृत्।
प्रभव:  प्रलय:  स्थानं   निधानं   बीजमव्ययम् ॥

परमधाम  स्वामी  सकल, शरणागत  का वास
प्रलय  उदय  का  हेतु मैं, अमर बीज आवास 9-18


__________________________________________

तपाम्यहमहं  वर्षं  निगृह्णाम्युत्सृजामि  च।
अमृतं  चैव  मृत्युश्च  सदसच्चाहमर्जुन ॥

बारिश  हो या ताप हो, मम अधीन  तू जान 
लेन देन  जीवन सकल, सत्असत्य का स्थान 9-19


__________________________________________

त्रैविद्या मां सोमपा: पूतपापा, यज्ञैरिष्ट्वा स्वर्गतिं प्रार्थयन्ते ।
ते पुण्यमासाद्य  सुरेन्द्रलोक-मश्नन्ति  दिव्यान्दिवि देवभोगान् ॥

त्रिवेदी  पिएँ  सोमरसमाँग  स्वर्ग  का धाम        
इन्द्र  लोक  उनको  मिले, देव मिले हर शाम 9-20


__________________________________________

ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं,  क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति ।
एवं  त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना,  गतागतं  कामकामा लभन्ते ॥

इंद्र लोक को भोग करमृत्यु लोक की चाल 
नहीं   त्रिवेदी   छूटतेजन्म  मरण  जंजाल 9-21


__________________________________________

अनन्याश्चिन्तयन्तो  मां  ये  जना:  पर्युपासते ।
तेषां  नित्याभियुक्तानां   योगक्षेमं   वहाम्यहम् ॥

मुझको  भाव  अनन्य  भजे, रखते मेरा ध्यान 
रक्षा  कर  उस  भक्त की, रखूँ सदा ही मान  9-22


__________________________________________

येऽप्यन्यदेवताभक्ता    यजन्ते    श्रद्धयान्विता:।
तेऽपि  मामेव   कौन्तेय   यजन्त्यविधिपूर्वकम्॥

पूजे   दूजे  देव   को,   श्रद्धा  रखते  ध्यान
दोषपूर्ण   मुझको  भजेअर्जुन  ऐसा  जान 9-23


__________________________________________

अहं   हि   सर्वयज्ञानां  भोक्ता च  प्रभुरेव च ।
न  तु  मामभिजानन्ति  तत्त्वेनातश्च्यवन्ति  ते ॥

मैं  भगवन  मैं  ही  भगत, सर्व  यज्ञ में वास 
इसे  नही  जो  जानतेहोता  नीच   प्रवास 9-24


__________________________________________

यान्ति   देवव्रता   देवान्पित्न्यान्ति   पितृव्रता:।
भूतानि यान्ति भूतेज्या यान्ति मद्याजिनोऽपि माम् ॥

मिलें  देव  में देव भक्त, पितर भजें  वो पाय
भूत  जपते  भूत  मिलें, मुझमें  भक्त  समाय 9-25


__________________________________________

पत्रं  पुष्पं  फलं  तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
तदहं  भक्त्युपहृतमश्नामि  प्रयतात्मन:॥

फूल  पत्ती फल और जल, करे भक्ति से भेंट 
भक्तिभाव  स्वीकार  करूँ, सरल आत्मा भेंट 9-26


__________________________________________

यत्करोषि  यदश्नासि  यज्जुहोषि  ददासि  यत् ।
यत्तपस्यसि    कौन्तेय   तत्कुरुष्व   मदर्पणम् ॥

भोजन  हो  या  कर्म  हो, अर्पण हो या दान 
अर्जुन  जो  भी तप करो, मेरा  ही हो ध्यान 9-27


__________________________________________

शुभाशुभफलैरेवं     मोक्ष्यसे      कर्मबन्धनै:।
संन्यासयोगयुक्तात्मा   विमुक्तो    मामुपैष्यसि॥

नष्ट हो फल  अच्छा बुरा, कर्म मुक्त हो जाय 
योग  युक्त हो आत्मा, मुझ  में आन  समाय  9-28


__________________________________________

समोऽहं  सर्वभूतेषु  न मे  द्वेष्योऽस्ति न प्रिय: ।
ये भजन्ति तु मां भक्त्या मयि ते तेषु चाप्यहम् ॥

सदा  रखूँ  समभाव  मैं, द्वेष  रखता राग 
मुझमें  बसता  भक्त  जो, मैं ही उसका भाग 9-29


__________________________________________

अपि   चेत्सुदुराचारो   भजते   मामनन्यभाक् ।
साधुरेव  स  मन्तव्य:  सम्यग्व्यवसितो  हि  स: ॥

काम  शुभअशुभ जो करे, मन  में मेरा भाव
साधु  ऐसे  हैं  पुरुषपूर्ण  समर्पित   भाव 9-30


__________________________________________

क्षिप्रं  भवति  धर्मात्मा  शश्वच्छान्तिं निगच्छति।
कौन्तेय  प्रति  जानीहि न मे भक्त:  प्रणश्यति॥

धर्मपरायण  शीघ्र  बने, क्ष्ाुधा  शांत  हो जाय 
हे  अर्जुन सब जान ले, भक्ति भाव  ना जाय 9-31


__________________________________________

मां हि पार्थ व्यपाश्रित्य येऽपि स्यु:  पापयोनय: ।
स्त्रियो  वैश्यास्तथा शूद्रास्तेऽपि यान्ति परां गतिम् ॥

जो  अर्जुन  मेरी  शरण, भले हो योनि  पाप 
शूद्र  वैश्य  नारी  रहे, मिलता  परम्  प्रताप 9-32


__________________________________________

किं  पुनर्ब्राह्मणा:  पुण्या  भक्ता राजर्षयस्तथा ।
अनित्यमसुखं  लोकमिमं  प्राप्य  भजस्व  माम्॥

हो  ब्राह्मण  धर्मात्माभक्त   रहे  मुनिराज 
नाशवान  इस लोक में, भज लो मुझको आज 9-33


__________________________________________

मन्मना  भव  मद्भक्तो मद्याजी  मां नमस्कुरु ।
मामेवैष्यसि    युक्त्वैवमात्मानं     मत्परायण:॥

मन  मे  मुझको  रख  सदा, मेरा हो नवकार 
पूर्ण  लीन  मन  में  रखे, मिले  मुझे आकार9-34


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे राजविद्याराजगुह्ययोगो  नाम  नवमोऽध्याय:  
 

८. अक्षरब्रह्मयोग ॐ

 8.अष्टमोध्याय: अक्षरब्रह्मयोग

अर्जुन उवाच

किं  तद्ब्रह्म  किमध्यात्मं  किं  कर्म पुरुषोत्तम।
अधिभूतं  च   किं   प्रोक्तमधिदैवं  किमुच्यते॥

ब्रह्मआत्मा, कर्म क्या? कह पुरुषोत्तम राज 
भौतिक जग समझा  मुझे, देव जगत का राज 8-1


__________________________________________

अधियज्ञ: कथं कोऽत्र   देहेऽस्मिन्मधुसूदन ।
प्रयाणकाले  च  कथं  ज्ञेयोऽसि नियतात्मभि:॥

हे मधुसूदनदो  बता, यज्ञदेह  में कौन?
कैसे  जाने  भक्त  तुझे, अंतकाल  जब मौन 8-2


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

अक्षरं   ब्रह्म    परमं   स्वभावोऽध्यात्ममुच्यते ।
भूतभावोद्भवकरो  विसर्ग:  कर्मसंज्ञित: ॥

अविनाशी  जीव  ब्रह्म हैं, आध्यात्मिक निज भाव
काम  जीव  कोई  करेरहे  कर्म  का भाव 8-3


__________________________________________

अधिभूतं   क्षरो    भाव: पुरुषश्चाधिदैवतम् ।
अधियज्ञोऽहमेवात्र देहे  देहभृतां    वर ॥

भाव  जगत का  परिवर्तन, पुरुष देव कहलाय 
बसता  हूँ हर  जीव में, जीव  परम्  हो जाय 8-4


__________________________________________

 अन्तकाले च  मामेव  स्मरन्मुक्त्वा   कलेवरम् ।
य: प्रयाति  स मद्भावं  याति नास्त्यत्र संशय:॥

मन में  मुझ को  मान के, होय देह परित्याग
मुझमें आकर वह मिले, सकल भरम का त्याग 8-5


__________________________________________

यं  यं  वापि  स्मरन्भावं  त्यजत्यन्ते  कलेवरम् ।
तं  तमेवैति  कौन्तेय   सदा   तद्भावभावित:॥

भाव  जैसे  याद  रहेअंतकाल  जब  पास  
अर्जुन  वैसा  फल  मिले, जीव रखे जो आस  8-6


__________________________________________

तस्मात्सर्वेषु    कालेषु    मामनुस्मर  युध्य च।
मय्यर्पितमनोबुद्धिर्मामेवैष्यस्यसंशयम् ॥

धारण  कर  मन में मुझे, करे युद्ध सब काल
अर्पण  कर दे मन मुझे, पहुँचेगा   हर  हाल 8-7


__________________________________________

अभ्यासयोगयुक्तेन     चेतसा    नान्यगामिना।
परमं   पुरुषं  दिव्यं   याति   पार्थानुचिन्तयन् ॥

करे सतत मुझको  स्मरण, चित्त विचलित होय
वो परमेश्वर को मिले, पार्थ विलय हो मोय 8-8


__________________________________________

कविं पुराणमनुशासितार-मणोरणीयांसमनुस्मरेद्य: ।
सर्वस्य धातारमचिन्त्यरूप,  मादित्यवर्णं तमस: परस्तात्  ॥

आदि  ज्ञाता  परम  पिता, सूक्ष्म अणु से मान 
तमहर्ता  अचिन्त्य  परमदिव्यात्मा  तू  जान 8-9


__________________________________________

 प्रयाणकाले मनसाचलेन, भक्त्या युक्तो योगबलेन चौव ।
भ्रुवोर्मध्ये प्राणमावेश्य सम्यक् स तं परं पुरुषमुपैति दिव्यम्  ॥

अंतकाल मन से अचलयोगभक्ति लग जाय
प्राण भौंह के बीच होपरम  पुरुष रम पाय8-10


__________________________________________

यदक्षरं वेदविदो  वदन्ति, विशन्ति यद्यतयो वीतरागा:।
यदिच्छन्तो ब्रह्मचयर्ं चरन्ति,तत्ते पदं संग्रहेण प्रवक्ष्ये ॥

वेदों   के   ज्ञाता   रहे, या  सन्यासी  जीव
ब्रह्चर्य   मुझसे   पढ़ेपुख्ता  होती  नींव 8-11


__________________________________________

सर्वद्वाराणि   संयम्य  मनो   हृदि  निरुध्य च ।
मूधर्न्याधायात्मन:  प्राणमास्थितो योगधारणाम् ॥

देह  द्वार  संयम करे, मन  वश  में  जो होय 
प्राण  शीश  केंद्रित  करे, शांत  योग में होय 8-12


__________________________________________

ओमित्येकाक्षरं      ब्रह्म   व्याहरन्मामनुस्मरन्।
य:  प्रयाति  त्यजन्देहं  स  याति परमां गतिम्

जपे  ब्रह्म  ओंकार  का, मन  में  मेरा ध्यान 
जो  छोड़े  इस  देह  कोपरम गति तू जान 8-13


__________________________________________

अनन्यचेता:  सततं  यो  मां  स्मरति  नित्यश:।
तस्याहं  सुलभ:  पार्थ  नित्ययुक्तस्य   योगिन:॥

विचलित  ना  होकर जपे, नियमित मेरा नाम 
सुलभ पार्थ  उसके लिये, मिलना  मेरा  काम 8-14


__________________________________________

 मामुपेत्य  पुनर्जन्म  दु:खालयमशाश्वतम् ।
नाप्नुवन्ति   महात्मान:  संसिद्धिं  परमां  गता:॥

पुनर्जन्म  मिलता  नहींमुझको  जो  ले पाय 
परमगति  उसको  मिले, दुख  सागर ना आय 8-15


__________________________________________

आब्रह्मभुवनाल्लोका: पुनरावर्तिनोऽर्जुन।
मामुपेत्य  तु   कौन्तेय   पुनर्जन्म  न  विद्यते ॥

ब्रह्म  लोक  तक दुख  भरा, पुनर्जन्म का फेर
अर्जुन  जो मुझमें  मिले, नहीं  जनम  की टेर 8-16


__________________________________________

सहस्रयुगपर्यन्तमहर्यद्ब्रह्मणो  विदु: ।
रात्रिं  युगसहस्रान्तां  तेऽहोरात्रविदो   जना: ॥

युग  हज़ार  संपूर्ण होब्रह्मदिवस इक जान
युग  सहस्त्र  यह रात  भी, आयु  ब्रह्म समान8-17


__________________________________________

भूतग्राम: स  एवायं  भूत्वा  भूत्वा  प्रलीयते ।
रार्त्यागमेऽवश: पार्थ  प्रभवत्यहरागमे॥

दिन में  सारे  प्रकट हैरात  पड़े मिट जात 
जन्म  मरण  का खेल ये, पार्थ चले दिन रात 8-18-19


__________________________________________

परस्तस्मात्तु भावोऽन्योऽव्यक्तोऽव्यक्तात्सनातन:।
य: स   सर्वेषु  भूतेषु  नश्यत्सु  न  विनश्यति॥

परम  प्रकृति  रहे  मगर, चले  सनातन काल
जीव  रहे या  ना रहे, नष्ट  हो  हर  हाल 8-20


__________________________________________

 अव्यक्तोऽक्षर   इत्युक्तस्तमाहु:  परमां गतिम् ।
यं   प्राप्य  न  निवर्तन्ते  तद्धाम  परमं   मम ॥

प्रकट  अविनाशी  कहोवो ही मेरा धाम 
धाम  मिले  ऐसा  जिसेपुनर्जन्म नहीं काम 8-21


__________________________________________

पुरुष: स  पर:  पार्थ भक्त्या  लभ्यस्त्वनन्यया ।
यस्यान्त:स्थानि  भूतानि  येन  सर्वमिदं  ततम्॥

मिले भक्ति से परम् पुरुष, पार्थ अनोखा जान
व्याप्त  वही  सर्वत्र  है, सबकुछ  उसका मान8-22


__________________________________________

यत्र   काले  त्वनावृत्तिमावृत्तिं   चैव  योगिन:।
प्रयाता  यान्ति  तं  कालं  वक्ष्यामि  भरतर्षभ॥

आने  जाने  का  समययोगी  रखना ध्यान
भरतश्रेष्ठ  तू  समझ  ले, कालचक्र  को जान8-23


__________________________________________

अग्निजर्योतिरह:  शुक्ल: षण्मासा उत्तरायणम्।
तत्र  प्रयाता  गच्छन्ति  ब्रह्म  ब्रह्मविदो  जना:॥

शुक्लपक्ष  के  साथ  छह, मासिक उत्तर होय
जो जाये  इस  काल में, ज्ञान  ब्रह्म  का होय 8-24


__________________________________________

धूमो  रात्रिस्तथा  कृष्ण: षण्मासा दक्षिणायनम्।
तत्र  चान्द्रमसं  ज्योतिर्योगी   प्राप्य   निवर्तते ॥

घुप्प  अँधेरी  रात  हो, दक्षिण  हो  छह मास
चन्द्रलोक  में वह  गयायोगी  आये पास 8-25


__________________________________________

 शुक्लकृष्णे  गती  ह्येते  जगत:  शाश्वते  मते।
एकया  यात्यनावृत्तिमन्ययावर्तते  पुन: ॥

गति जगत  की दो  सदा, अंधकार और ज्ञान 
ज्ञान से  जग मुक्ति मिले, रखना हरदम ध्यान 8-26


__________________________________________

नैते  सृती  पार्थ  जानन्योगी  मुह्यति  कश्चन।
तस्मात्सर्वेषु   कालेषु    योगयुक्तो   भवार्जुन ॥

भक्त  मार्ग  जाने  सभी, करें  मोह का त्याग 
हे  अर्जुन  योगी  सदापरम  प्रभु का  राग 8-27


__________________________________________

वेदेषु यज्ञेषु तप:सु चौव, दानेषु  यत् पुण्यफलं प्रदिष्टम्।
अत्येति तत्सर्वमिदं विदित्वा, योगी परं स्थानमुपैति चाद्यम् ॥

ज्ञान, यज्ञ, तप दान काफल वंचित ना होय
राह भक्ति की जो चुनेपरम  धाम का होय 8-28


__________________________________________
तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे अक्षरब्रह्मयोगो नामाष्टमोऽध्याय:
 

७. ज्ञानविज्ञानयोग ॐ

  1. सप्तमोऽध्याय: ज्ञानविज्ञानयोग

श्रीभगवानुवाच

मय्यासक्तमना: पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रय:।
असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ॥
मुझ पर हो आसक्त तुम, पार्थ योग अभ्यास
जान सको निश्चित मुझको,सुनलो करो प्रयास7-1


__________________________________________

 ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषत:।
यज्ज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ज्ञातव्यमवशिष्यते॥
अब मैं तुमसे कह रहा,पूर्ण दिव्य विज्ञान
अर्जुन जिसको जानकर,शेष रहेना ज्ञान7-2


__________________________________________
 मनुष्याणां सहस्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये।
यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वत:॥
कई हज़ार में एक  ही,करता सिद्धप्रयास
सिद्धों में  से  एक मगर, मुझको जाने ख़ास7-3

__________________________________________

भूमिरापोऽनलो वायु: खं मनो बुद्धिरेव च ।
अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ॥
भूजल अग्निवायु गगन, बुद्धिदर्प मन सार
भिन्न मेरी ये प्रकृतियां, यही मूल  यह  सार7-4


__________________________________________

 अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् ।
जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ॥
जड़ शक्ति से है परे, पराशक्ति  के  जीव
शक्ति जगत साधन सदा, दोहन  करे सजीव 7-5

__________________________________________

एतद्योनीनि   भूतानि  सर्वाणीत्युपधारय ।
अहं   कृत्स्नस्य   जगत:   प्रभव:  प्रलयस्तथा ॥
मैं  ही  जीव  अजीव हूँ, सबका  कारण जान
आदि  रहे या अंत हो, मुझको  कारण  मान 7-6

__________________________________________

मत्त:    परतरं    नान्यत्किंचिदस्ति   धनंजय ।
मयि   सर्वमिदं  प्रोतं   सूत्रे  मणिगणा   इव  ॥
श्रेष्ठ  नहीं  मुझसे  कोईदेख  धनंजय जान 
मुझमें  ही सब  बँध गएधागा  माला  मान 7-7

__________________________________________

रसोऽहमप्सु   कौन्तेय   प्रभास्मि  शशिसूर्ययो:।
प्रणव:   सर्ववेदेषु  शब्द:  खे   पौरुषं   नृषु ॥
मैं  ही  जल का स्वाद  हूँ, सूरज चन्द्र प्रकाश 
मैं  वैदिक  ओंकार  हूँगर्जन  ले  आकाश 7-8


_________________________________________

पुण्यो गन्ध: पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ ।
जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ॥
मैं  ही भूकी गंध हूँ,मैं ही अग्नि का तेज 
मैं जीवों में जीव हूँ,तपस्वियों  का तेज7-9


__________________________________________

बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम्।
बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ॥
सब जीवों का बीज मैं, पार्थ सनातन जान
विद्वानों की बुद्धि  मैं,मैं ही  तेज महान7-10


__________________________________________

बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् ।
धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ॥
आसक्ति इच्छा रहीत,बलवानों  का नाथ
धर्म योग्य मैं काम हूंसब जीवों  के  साथ7-11


__________________________________________

ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये ।
मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं  तेषु ते मयि ॥
मुझसे ही  गुण हैं सभी, रजो तमो सत मान
हर गुण में मै ही सदा, मुझे  गुण रहित जान7-12


__________________________________________

त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभि: सर्वमिदं जगत्।
मोहितं नाभिजानाति मामेभ्य: परमव्ययम्॥
तीन गुणों  के  भाव  सेयह सारा संसार 
मोहित जग  ना  जानता, मेरा यह विस्तार7-13


__________________________________________

दैवी ह्येषा गुणमयी मम  माया दुरत्यया ।
मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति  ते ॥
कठिन पार करना  रहे,दिव्य सगुण संसार
जो मानव मुझ  को भजे, वैतरणी वह पार7-14


__________________________________________

न मां दुष्कृतिनो मूढा: प्रपद्यन्ते नराधमा:।
माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिता:॥
शरण मेरी आता  नहीं,मूढ़ अधम जो होय
दूर रहे ज्ञानी भ्रमित, असुर न जाने मोय7-15


__________________________________________

चतुर्विधा भजन्ते मां  जना: सुकृतिनोऽर्जुन।
आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ॥
चार लोग भजते  मुझे,अर्जुन अच्छे लोग
ज्ञानी जिज्ञासू दुखीलोभी  जैसे   लोग7-16


__________________________________________

तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते।
प्रियो हि  ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रिय:॥
उत्तम ज्ञानी चार में,खास भक्त  तू मान
मैं भी उसको  प्रिय रहूँ, प्रिय मुझे वह जान7-17


__________________________________________

उदारा: सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् ।
आस्थित: स हि युक्तात्मा  मामेवानुत्तमां गतिम् ॥
सब ये लोग उदार हैं,ज्ञानी उत्तम होय
मुझमें ही वे  बस रहेंपरम  मिलेगा तोय 7-18


__________________________________________

बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते ।
वासुदेव: सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभ:  ॥
कई जन्म के  अंत में, ज्ञानी  मुझको  पाय
वासुदेव मुझको  समझ, भज दुर्लभ कहलाय  7-19


__________________________________________

कामैस्तैस्तैर्हृतज्ञाना: प्रपद्यन्तेऽन्यदेवता:।
तं तं नियममास्था य प्रकृत्या  नियता: स्वया ॥
ज्ञान रहित कामी  पुरुषभजते नाना देव
इधर उधर भटके  उन्हें, मिले  ना  वासुदेव7-20


__________________________________________

यो यो यां यां तनुं भक्त: श्रद्धयार्चितुमिच्छति ।
तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ॥
जो भजता  जो  देवता,श्रद्धा  रखता खास
स्थिर  वह  श्रद्धा  मैं करूँदैवी मिले उजास  7-21

__________________________________________

स  तया     श्रद्धया   युक्तस्तस्याराधनमीहते ।
लभते च  तत:  कामान्मयैव  विहितान्हि तान् ॥
पूजे  देव  विशेष  जो, करता  मन  से ध्यान 
पूरी   होवे   कामना,   मेरे    द्वारा   जान 7-22


__________________________________________

अन्तवत्तु   फलं   तेषां   तद्भवत्यल्पमेधसाम् ।
देवान्देवयजो  यान्ति  मद्भक्ता  यान्ति मामपि॥
अल्पबुद्धि फल क्षणिक है, फल का होता नाश 
देवलोक  पूजन   मिलेमैं  भक्तों का वास 7-23


__________________________________________

अव्यक्तं   व्यक्तिमापन्नं  मन्यन्ते   मामबुद्धय:।
परं      भावमजानन्तो     ममाव्ययमनुत्तमम् ॥
मन्दबुद्धि  समझे  मुझेप्रकट  बिना आधार  
परमरूप  नहीं   जानतेदेते   हैं   आकार  7-24


__________________________________________

 नाहं    प्रकाश:   सर्वस्य   योगमायासमावृत: ।
मूढोऽयं  नाभिजानाति  लोको  मामजमव्ययम् ॥
प्रगट  नहीं  सबके  लिएमाया  चारों ओर 
मूढ़  मुझे  समझे  नहींमै  अविनाशी  मोर  7-25


__________________________________________

वेदाहं    समतीतानि    वर्तमानानि    चार्जुन।
भविष्याणि च  भूतानि  मां  तु  वेद न कश्चन॥
हे  अर्जुनमै जानता, भूत सहित  हर काल 
जानूँ  भावी  जीव  को, लोग    जाने चाल 7-26


__________________________________________

इच्छाद्वेषसमुत्थेन  द्वन्द्वमोहेन  भारत ।
सर्वभूतानि   संमोहं   सर्गे   यान्ति   परन्तप ॥
राग  द्वेष  का  उदय  ही, पार्थ मोहिनी चाल 
जीव  फँसे  सम्मोहन में, मिलता  माया  जाल 7-27


__________________________________________

येषां  त्वन्तगतं  पापं  जनानां   पुण्यकर्मणाम् ।
ते  द्वन्द्वमोहनिर्मुक्ता   भजन्ते   मां   द़ृढव्रता:॥
नष्ट  पाप जिनके  हुएपावन  जिनके काम 
मुक्त  मोह  से  वह  रहे, भजते  मेरा  नाम 7-28


__________________________________________

जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति   ये ।
ते ब्रह्म  तद्विदु: कृत्स्नमध्यात्मं  कर्म चाखिलम् ॥
रोग मरण से मुक्ति मिलेशरणागत जो होय   
ब्रह्म  रूप वो  जानते, कर्म  आध्यात्मिक  होय 7-29


__________________________________________

 साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च   ये  विदु: ।
प्रयाणकालेऽपि च मां ते  विदुर्युक्तचेतस: ॥
देवजगत  या  यज्ञ  होमेरा  ही परताप 
जो जाने इस  बात कोमृत्यु लगे  ना  पाप7-30


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां  योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्याय
 

६.आत्मसंयमयोग ॐ

  1. षष्ठोऽध्याय: आत्मसंयमयोग

अनाश्रित: कर्मफलं कार्यं कर्म करोति य:।
स संन्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रिय:॥

हो चिंता फल की  नहींकरें  योग्य ही काम 
सच्चे सन्यासी  बनेंसाधु  महज  है  नाम 6-1


__________________________________________

यं संन्यासमिति  प्राहुर्योगं  तं  विद्धि  पाण्डव ।
न ह्यसंन्यस्तसंकल्पो  योगी  भवति  कश्चन ॥

अर्जुन योगी कौन है,सन्यासी पहचान 
त्यागे इच्छाएँ नहींयोगी  तू  ना मान 6-2


__________________________________________

आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं  कर्म  कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव  शम:  कारणमुच्यते ॥

एक मार्ग है कर्म ही, पाना चाहे योग
जान लिया  जब योग है, शांति  कर्म संयोग 6-3


__________________________________________

यदा  हि नेन्द्रियार्थेषु न  कर्मस्वनुषज्जते ।
सर्वसंकल्पसन्यासी योगारूढस्तदोच्यते ॥

भोगे  ना  जो  इन्द्रियाँनहीं  कर्मफल भान 
छोड़े इच्छाएँ  सभीयोगी उसको मान 6-4


__________________________________________

 उद्धरेदात्मनात्मानं  नात्मानमवसादयेत् ।
आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मन: ॥

बढ़ तूऊ पर ही सदा,नीचे मत रख चाल
तू  ही अपना  मित्र है, तू  ही शत्रु  का जाल  6-5


__________________________________________

बन्धुरात्मात्मनस्तस्य  येनात्मैवात्मना  जित:।
अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ॥

मन वश में जिसने किया, मित्र वो अपना आप 
जो  मन के वश में रहे, स्वत: शत्रु  का श्राप  6-6


__________________________________________

जितात्मन: प्रशान्तस्य परमात्मा समाहित: ।
शीतोष्णसुखदु:खेषु तथा मानापमानयो: ॥

स्व जीत  से चैन  मिले, ईश्वर  भी मिल जाय 
सर्दी गर्मी सुख दुख हो, निन्दा यश सताय6-7


__________________________________________

ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटस्थो  विजितेन्द्रिय:।
युक्त इत्युच्यते  योगी  समलोष्टाश्मकाञ्चन: ॥

विद्या  से  जो  तृप्त हो, लिए  इन्द्रियाँ  जीत
माटी  को  सोना  कहे, योगी  की  यह  रीत 6-8


__________________________________________

सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ॥

सदा  रखे सम  भाव जो, नहीं आंतरिकभाव 
मित्रशत्रु हो ग़ैरसगा, पापी संत समभाव 6-9


__________________________________________

 योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थित: ।
एकाकी  यतचित्तात्मा  निराशीरपरिग्रह: ॥

योगी खोजे  हर  समयलगातार  एकांत
इच्छा रहित  अपरिग्रहीमन को  रखते शांत 6-10


__________________________________________

 

शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मन: ।
नात्युच्छ्रितं नातिनीचं चौलाजिनकुशोत्तरम् ॥

साफ जगह  आसन बिछा, स्थिर मन  रख हर हाल 
ऊँचा नानीचा  कहीं, तृणवस्त्रमृग छाल 6-11


__________________________________________

तत्रैकाग्रं मन: .त्वा  यतचित्तेन्द्रियक्रिय: ।
उपविश्यासने  युञ्ज्याद्योगमात्मविशुद्धये  ॥

वश में हों चित् इंद्रियाँमन का रख के ध्यान
योगी योगाभ्यास  में, आसन  का  सम्मान 6-12


__________________________________________

समं कायशिरोग्रीवं  धारयन्नचलं स्थिर:।
सम्प्रेक्ष्य  नासिकाग्रं  स्वं  दिशश्चानवलोकयन् ॥

काया मस्तक और गला, रख ले अचल समान 
स्थिर द़ृष्टि पे  नासिका, चारों  दिशा ध्यान 6-13


__________________________________________

प्रशान्तात्मा  विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रते  स्थित: ।
मन: संयम्य  मच्चित्तो  युक्त  आसीत मत्पर: ॥

मन निर्भय और शान्त हो, ब्रह्मचारी व्रत मान 
संयत  हो बैठा  रहे , मुझ  में  रख के ध्यान 6-14


__________________________________________

 युञ्जन्नेवं  सदात्मानं योगी नियतमानस:।
शान्तिं  निर्वाणपरमां  मत्संस्थामधिगच्छति ॥

जिसका  मन  वश में रहे, सदा करे जो योग
चैन  मिले  हर हाल में , मुझ  से  हो संयोग 6-15


__________________________________________

नात्यश्नतस्तु योगोऽस्ति न चैकान्तमनश्नत:।
न  चाति  स्वप्नशीलस्य  जाग्रतो  नैव  चार्जुन ॥

अर्जुन  ऐसा  योग  हैखान  पान  ना होय 
क्या  सुप्त  चैतन्य  क्या, सिद्ध  नहीं हो कोय 6-16


__________________________________________

युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु।
युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दु:खहा ॥

यथा योग्य खाये फिरे,करके उचित प्रयास
यथा योग्य सोये जगे, योग करे दुख नाश6-17


__________________________________________

यदा  विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
नि:स्पृह: सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ॥

चित्त अगर वश में रहे, आत्मा  में मिल जाय
इच्छा रहे काम की,वह  योगी कहलाय   6-18


__________________________________________

यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता।
योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मन:॥

दीप नही है काँपता,हो  जो वायु अभाव 
चित्त दीप है योगी का, अनुशासन का भाव6-19


__________________________________________

यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
यत्र चैवात्मनात्मानं  पश्यन्नात्मनि तुष्यति ॥

एकाग्रता अभ्यास से, शांत  चित्त को पाय
आत्मा से आत्मा दिखे,परमानंद सहाय6-20


__________________________________________

सुखमात्यन्तिकं यत्तद् बुद्धिग्राह्यमतीन्द्रियम् ।
वेत्ति  यत्र  न  चौवायं  स्थितश्चलति  तत्त्वत:॥

अतीन्द्रिय आनन्द मिले,सूक्ष्म बुद्धि से पाय
विचलित वो होवे नहीं, योगी में रह  जाय6-21


__________________________________________

यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं तत:।
यस्मिन्स्थितो न दु:खेन गुरुणापि विचाल्यते ॥

पा लेजब  परमात्म को, समझ उच्चतम बात
विचलित वो होवे नही,चाहे हो  आघात6-22


__________________________________________

तं विद्याद्दु:खसंयोगवियोगं योगसंज्ञितम् ।
स निश्चयेन योक्तव्यो योगोऽनिर्विण्णचेतसा ॥

दुख  दुनिया  संयोग से, अलग  वही जो योग 
जोश धीरज से करे, विचलित चित्त रोग6-23


__________________________________________

संकल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा  सर्वानशेषत:।
मनसैवेन्द्रियग्रामं  विनियम्य  समन्तत: ॥

उपजे संकल्पित  कामनाकरते उनका त्याग
इन्द्रियाँ वश में  करें,मनमें  ना  हो राग6-24


__________________________________________

 शनै: शनैरुपरमेद्बुद्ध्या  धृतिगृहीतया ।
आत्मसंस्थं मन: कृत्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥

धीरे धीरे साधना, मेधा वश हो जाय
करें और  विचार अब, चित्त पकड़ में आय6-25


__________________________________________

यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव  वशं नयेत् ॥

मन  चंचल  है स्थिर नहीं, भागे इत उत ओर
काबू  उसको  कीजियेपकड़े  मन  की डोर  6-26


__________________________________________

प्रशान्तमनसं ह्येनं  योगिनं  सुखमुत्तमम् ।
उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतमकल्मषम् ॥

पाप रहित मन  शांत जो, शांत रजोगुण होय
एक हुआ  परब्रम्ह से, आनंद  अनुभव होय 6-27


__________________________________________

युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मष:।
सुखेन ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ॥

पाप रहित योगी हुआअंतरमन  में  योग
परमसत्य  से  जो  जुड़ापरमानंद का भोग 6-28


__________________________________________

सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शन:॥

दिखे सभीमें  आत्माभूत  आत्म समान
ब्रम्हलीन योगी  सदा,देखे  एक ही  जान6-29


__________________________________________

 यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति।
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति॥

देखे जो सर्वत्र मुझे,मुझमे सबको पाय
छुप ना वो मुझसे सके, छुपा   मुझसे जाय6-30


__________________________________________

सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थित:।
सर्वथा वर्तमानोऽपि स योगी मयि वर्तते ॥

देख मुझेहर जीव में, भजता एक समान
विद्यमान मुझमे रहे,वह योगी विद्वान् 6-31


__________________________________________

आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति योऽर्जुन ।
सुखं वा यदि वा दु:खं स योगी परमो मत:||

अपनी भाँति  सब जगहदेखे पार्थ समान 
सम सुख या तो दुख रहे, योगी उत्तम जान6-32


__________________________________________

अर्जुन उवाच

योऽयं योगस्त्वया प्रोक्त: साम्येन मधुसूदन।
एतस्याहं न पश्यामि  चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ॥

बात करे पथयोग की, मधुसूदन तू  जान
चंचल मनथिर ना रहे, मेरा ये अनुमान6-33


__________________________________________

चञ्चलं हि मन: कृष्ण प्रमाथि बलवद्द़ृढम् ।
तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ॥

केशव मन चंचल रहे, हठ मेंहै बलवान
ज्यों वायु वश है कठिन, दुष्कर  ऐसा जान6-34


__________________________________________

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ॥

हे वीर संदेह नहीं,मन वश भारी काम
बैरागी अभ्यास से, अर्जुन मन को थाम6-35


__________________________________________

असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मति:।
वश्यात्मना तु यतता शक्योऽवाप्तुमुपायत:॥

असंयत मनयोग नहीं, ऐसी मेरी राय
मन को वश कर  जो करे, आत्म योग वह पाय6-36


__________________________________________

अर्जुन उवाच
अयति: श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानस:।
अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गतिं कृष्ण गच्छति॥

रख के श्रद्धा योग में, मन  विचलित हो जाय
नहीं योग केशव मिले, वो जन किस गति जाय6-37


__________________________________________

कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मण: पथि ॥

बादल बिछड़े नष्ट हो,योग मिले ना भोग
योगी भटके मोह में,केशव कैसा रोग 6-38


__________________________________________

एतन्मे संशयं कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषत:।
त्वदन्य: संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते॥

यह मेरा संदेह है,दूर करें प्रभु आप
नही आपसा और है,दूर करें  संताप6-39


__________________________________________
 
कृष्णउवाच
पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति ॥

अर्जुन होता नाश  नहीं, लोक होय परलोक
जो रहते कल्याण पथ, कोई सके रोक 6-40


__________________________________________

प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वती: समा: ।
शुचीनां श्रीमतां  गेहे योगभ्रष्टोऽभिजायते ॥

जो योगी असफल  रहे, पवित्र लोक पश्चात
अच्छा कुल स्वागत  करे,पार्थ नहीं कुछ बात6-41


__________________________________________

अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीद़ृशम्  ॥

या जन्मे उस कुल सदा, बुद्धिमान पहचान
दुर्लभ ऐसे जन्म है,अर्जुन ऐसा जान6-42


__________________________________________

तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
यतते च ततो भूय: संसिद्धौ कुरुनन्दन ॥

पूर्व जन्म की चेतना,बारम्बार सुयोग
अर्जुन पुन:प्रयास करे,जन्म करे उपयोग6-43


__________________________________________

पूर्वाभ्यासेन तेनैव हिृयते ह्यवशोऽपि स:।
जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ॥

पूर्व जन्म अभ्यास से,फिर  आकर्षित होत
जिज्ञासुबन  योग के, जले तपकी जोत6-44


__________________________________________

 प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्धकिल्बिष:।
अनेकजन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम्॥

देखा सतत प्रयास से,योगी मिटते पाप
बाद अनेकों जन्म भी, मिलता  परम् प्रताप6-45


__________________________________________

तपस्विभ्योऽधिको योगी ज्ञानिभ्योऽपि मतोऽधिक:।
कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तस्माद्योगी भवार्जुन ॥

हो ज्ञानी या तपस्वी,योगी  बड़ा महान
सत्य काम कर्मी बड़ा,योगी अर्जुन जान6-46


__________________________________________
योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
श्रद्धावान् भजते यो मां स मे युक्ततमो मत:॥

अन्तर में मुझको  रखे,उत्तम योगी जान
भक्ति से मुझको  भजे, योगी  परम  महान 6-47


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगोनामषष्ठोऽध्याय:

 

५. कर्मसंन्यासयोग ॐ

  1. पञ्चमोऽध्याय: कर्मसन्यासयोग:

अर्जुन उवाच

संन्यासं  कर्मणां  कृष्ण  पुनर्योगं च   शंससि ।
यच्छ्रेय   एतयोरेकं  तन्मे  ब्रूहि   सुनिश्चितम् ॥

हे  केशव! निश्चित् करें, उचित रहे क्या बात
कर्म योग,सन्यास में,क्याहै अच्छीबात5-1


__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

संन्यास:  कर्मयोगश्च  नि:श्रेयसकरावुभौ ।
तयोस्तु  कर्मसंन्यासात्कर्मयोगो  विशिष्यते ॥

दोनों में कल्याण है,कर्मयोगसन्यास
होत श्रेष्ठ केशव कहे,कर्मठ योग प्रवास5-2


__________________________________________

 ज्ञेय: स  नित्यसंन्यासी  यो न द्वेष्टि न काङ्क्षति ।
निर्द्वन्द्वो  हि  महाबाहो  सुखं  बन्धात्प्रमुच्यते ॥

कर्मवीर  जपतप  करेद्वेष  रखे  ना  राग 
पार्थ  उसे  मुक्ति  मिले, करे  मोह का त्याग 5-3


__________________________________________

सांख्ययोगौ  पृथग्बाला:  प्रवदन्ति  न पण्डिता:।
एकमप्यास्थित:  सम्यगुभयोर्विन्दते  फलम् ॥

अज्ञानी ही अलग कहे,कर्म योग सन्यास
दोनों  से  भगवन मिले, सम्यक  करें प्रयास5-4


__________________________________________

 यत्सांख्यै:  प्राप्यते  स्थानं  तद्योगैरपि   गम्यते  ।
एकं सांख्यं च योगं च य: पश्यति सरू पश्यति ॥

मोक्षज्ञान योगी चखे,कर्मयोगभीपाय
फर्क न दोनों में  कहींज्ञानी जन समझाय5-5


__________________________________________

संन्यासस्तु महाबाहो  दु:खमाप्तुमयोगत:।
योगयुक्तो  मुनिर्ब्रह्म नचिरेणाधिगच्छति ॥

कर्मयोग अनुभव बिना,कठिन मार्ग सन्यास
कर्म समर्पित जब करें,रहे  ब्रम्ह के पास5-6


__________________________________________

योगयुक्तो  विशुद्धात्मा  विजितात्मा जितेन्द्रिय:।
सर्वभूतात्मभूतात्मा    कुर्वन्नपि   न   लिप्यते॥

वश में  जिसके मन रहे,लेय इन्द्रियाँ जीत
नहीं  लिप्त जो कर्म में, रहे आत्म का मीत5-7


__________________________________________

नैव  किंचित्करोमीति  युक्तो  मन्येत तत्त्ववित् ।
पश्यञ्श्रृण्वन्स्पृशञ्जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन् ॥

देख,सुन, छू, सूंघ, चख, सोते, चलते,साँस
सांख्य योगी  तत्व धनी,काज   समझे खास5-8


__________________________________________

प्रलपन्विसृजन्गृह्णन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेषु  वर्तन्त  इति  धारयन् ॥

पकड़े बोले  या तजे,खुली  आँख या ध्यान
अलग अलग  हैं इन्द्रियाँ,सबका अपना मान5-9


__________________________________________

 ब्रह्मण्याधाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति य:।
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा॥

आ सक्ति को त्याग कर,करता अपना काम
कर्म  उसे  छूता नहीं, कीच  कमल सा धाम5-10


__________________________________________

कायेन  मनसा  बुद्ध्या  केवलैरिन्द्रियैरपि ।
योगिन:  कर्म  कुर्वन्ति  सङ्गं  त्यक्त्वात्मशुद्धये॥

आसक्ति  को त्याग कर,योगी करता काम
तन मनबुद्धि  इंद्रियाँ,करतीं  अपना काम5-11


__________________________________________

युक्त: कर्मफलं त्यक्त्वा शान्तिमाप्नोति नैष्ठिकीम्।
अयुक्त:  कामकारेण  फले  सक्तो  निबध्यते॥

शांति  कर्मठ को मिले,कर के फल का त्याग 
कर्म बंधनों में  फँसे,रखे काम से राग5-12


__________________________________________

सर्वकर्माणि  मनसा  संन्यस्यास्ते  सुखं   वशी ।
नवद्वारे  पुरे  देही   नैव   कुर्वन्न   कारयन् ॥

जिसके  वशअन्त:करण, रखे करम ना भार
करवाये ना खुद  करेदेह  सुखीनौ द्वार5-13


__________________________________________

न कर्तृत्वं  न  कर्माणि  लोकस्य सृजति प्रभु:।
न कर्मफलसंयोगं  स्वभावस्तु  प्रवर्तते ॥

ना तन धारी स्वयं करेना करवाते काम 
ये सारा है प्राकृतिक,वृत्ति  का अंजाम5-14


__________________________________________

 नादत्ते   कस्यचित्पापं   न  चौव  सुकृतं विभु:।
अज्ञानेनावृतं  ज्ञानं   तेन   मुह्यन्ति   जन्तव:॥

ईश्वर  भीना ग्रहण करे,पुण्यरहे या पाप
ढँका ज्ञान,अज्ञान से,मोहित  मानव आप5-15


__________________________________________

ज्ञानेन   तु   तदज्ञानं   येषां  नाशितमात्मन:।
तेषामादित्यवज्ज्ञानं     प्रकाशयति    तत्परम्॥

आत्म ज्ञान प्रकाश से,जाता है अज्ञान
फैले  ज्ञान प्रकाश का,चमके सूर्य समान5-16


__________________________________________

तद्बुद्धयस्तदात्मानस्तन्निष्ठास्तत्परायणा:।
गच्छन्त्यपुनरावृत्तिं  ज्ञाननिर्धूतकल्मषा:॥

मन बुद्धि सत् चित् आनन्द, यही निरंतर बात
पाप रहित ज्ञानी पुरुष,परम गति  को प्राप्त5-17


__________________________________________

विद्याविनयसंपन्ने    ब्राह्मणे    गवि   हस्तिनि।
शुनि  चैव  श्वपाके  च  पण्डिता:  समदर्शिन:॥

गुणी विनयवत  ब्राह्मण, गाय  रहेया श्वान
हाथी या चाण्डाल हो,ज्ञानी  एकसमान5-18


__________________________________________

इहैव  तैर्जित:  सर्गो  येषां  साम्ये  स्थितं मन:।
निर्दोषं  हि  समं ब्रह्म  तस्माद्ब्रह्मणि  ते स्थिता:॥

मन जिसका समभाव है, जीत  लिया संसार
है पवित्र परमात्माहो भव सागर पार5-19


__________________________________________

न  प्रहृष्येत्प्रियं  प्राप्य  नोद्विजेत्प्राप्य  चाप्रियम्।
स्थिरबुद्धिरसंमूढो  ब्रह्मविद्ब्रह्मणि स्थित:॥

प्रिय  प्राप्ति से खुश हो,अप्रिय भी स्वीकार
भाव  सदा  ही सम  रहे,ईश्वर करते प्यार5-20


__________________________________________

बाह्यस्पर्शेष्वसक्तात्मा  विन्दत्यात्मनि  यत् सुखम्।
स  ब्रह्मयोगयुक्तात्मा  सुखमक्षयमश्नुते ॥

राग नहीं जब जगत से,आत्मा  ये सुख पाय
ब्रम्हलीन  योगी बने, अक्षय सुख  पा जाय5-21


__________________________________________

ये हि  संस्पर्शजा  भोगा दु:खयोनय एव ते।
आद्यन्तवन्त: कौन्तेय न तेषु रमते बुध:॥

आदि हो या अंत रहे, भोग दुखों का योग
अर्जुन ज्ञानी  जानते,इंद्रिय  सुख है रोग5-22


__________________________________________

शक्नोतीहैव   य:  सोढुं   प्राक्शरीरविमोक्षणात् ।
कामक्रोधोद्भवं  वेगं  स  युक्त:  स सुखी नर:॥

काम क्रोध को त्याग कर,फिर हो जग का त्याग
वह नर ही बलवान हैयोगी उसका राग5-23


__________________________________________

योऽन्त:सुखोऽन्तरारामस्तथान्तजर्योतिरेव   य:     ।
स   योगी   ब्रह्मनिर्वाणं   ब्रह्मभूतोऽधिगच्छति   ॥

जिस जन को अंदर मिले,सुख आनंदी ज्ञान
परम ब्रह्मको प्राप्त करे, योगी ऐसा जान5-24


__________________________________________

 लभन्ते  ब्रह्मनिर्वाणमृषय: क्षीणकल्मषा:।
छिन्नद्वैधा यतात्मान: सर्वभूतहिते   रता:॥

पाप नष्ट जिस के  हुए,काटे संशय ज्ञान
हितकारी हर जीव को,मिले ब्रम्ह तू जान5-25


__________________________________________

कामक्रोधवियुक्तानां  यतीनां  यतचेतसाम् ।
अभितो ब्रह्मनिर्वाणं वर्तते  विदितात्मनाम् ॥

रहित रहे भय क्रोध से,अगर आत्म का ज्ञान
ऐसे ज्ञानी पुरुष में,रहते  ब्रह्म विधान5-26


__________________________________________

 स्पर्शान्कृत्वा   बहिर्बाह्यांश्चक्षुश्चौवान्तरे  भ्रुवो:   ।
प्राणापानौ  समौ  कृत्वा  नासाभ्यन्तरचारिणौ      ॥

विषय भोग करता नहीं,रखता द़ृष्टि सुजान
प्राण नियंत्रित जो करे,रख कर श्वास समान5-27


__________________________________________

यतेन्द्रियमनोबुद्धिर्मुनिर्मोक्षपरायण:।
विगतेच्छाभयक्रोधो  य:  सदा  मुक्त  एव  स:॥

जीत इन्द्रियाँ बुद्धिमन,मोक्ष परायण जीव
रहित रहे भय क्रोध से,रखे मोक्ष  की नींव5-28


__________________________________________

 भोक्तारं      यज्ञतपसां    सर्वलोकमहेश्वरम्       ।
सुहृदं   सर्वभूतानां  ज्ञात्वा  मां  शान्तिमृच्छति    ॥

भक्त  यज्ञतप भोगता,बने  महेश्वर लोक
स्वार्थ रहित प्रेमी बने,तय शांति पर लोक5-29


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मसंन्यासयोगो नाम पञ्चमोऽध्याय:
 

४. ज्ञानकर्मसंन्यासयोग ॐ

  1. चतुर्थोऽध्याय: ज्ञानकर्मसन्यासयोग ॐ

श्रीभगवानुवाच

इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ।
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् ॥

इस अविनाशी योग कादिया सूर्य को ज्ञान 
रवि कहे मनुपुत्र  सेमनु  इक्ष्वाकु  जान4-1


__________________________________________

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदु:।
स कालेनेह महता योगो नष्ट: परन्तप ॥

परम्परासे योग बढ़ा,बना राजॠषि ज्ञान  
लुप्त प्राय फिर हो गया, कई काल तक ज्ञान 4-2


__________________________________________

 स एवायं मया तेऽद्य योग: प्रोक्त: पुरातन:।
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम ॥

भक्त सखा तू  है मेरा, दिया  पुरातन ज्ञान 
सबसे उत्तम ज्ञान यही, राज़ ये  उम्दा जान 4-3


__________________________________________

 अर्जुन उवाच

अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वत: ।
कथमेतद्विजानीयां  त्वमादौ प्रोक्तवानिति ॥

आदिकाल से है  रवि, जन्मा तू  इस काल
क्यों  मानूँ  इस  बात को, सूर्य तुम्हारा बाल 4-4


__________________________________________

 श्रीभगवानुवाच

बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ  परन्तप ॥

मैं तू आये  जगत मेंलेकर जन्म अनेक 
तुम्हें नहीं  कुछ याद अब, याद मुझे हर एक 4-5


__________________________________________

 अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय संभवाम्यात्ममायया ॥

अविनाशी अजन्मा हूँ, जीवों का   भगवान
स्थिर होता निज शक्ति मेंबन जाता इंसान 4-6


__________________________________________

 यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् ॥

हो अधर्म का जब प्रचार, होय धर्म का नाश 
धरता हूँ मैं रूप  स्वयं,करूँ जगत में वास 4-7


__________________________________________

 परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि  युगे युगे  ॥

साधु जनों को  तारना, पापी  मन का नास 
धर्म स्थापना  के  लिये, धरती  करूँ निवास 4-8


__________________________________________

 जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्त्वत: ।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म  नैति  मामेति  सोऽर्जुन ॥

जन्म कर्म अलौकिक मम, समझे जो यह ज्ञान
फिर ना लेता जन्म वो, मिलता मुझको आन   4-9


__________________________________________

 वीतरागभयक्रोधा मन्मया मामुपाश्रिता: ।
बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागता:  ॥

राग रोष  भय जब मिटे, मुझमें भक्त समाय 
मुझ पर आश्रित भक्तगण, रूप मेरा ही पाय 4-10


__________________________________________

 ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
मम वतर्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ  सर्वश: ॥

हे अर्जुन तू भज मुझे,मैं भी भजूँ समान 
पालन  करते  हैं  सभी, और  करें  गुणगान  4-11


__________________________________________

 काङ्क्षन्त: कर्मणां सिद्धिं  यजन्त  इह  देवता:।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति  कर्मजा ॥

चाह कर्म फल की  रखेंजपें  देव हर बार 
उसको भी इसलोक  में, फल मिलता तैयार 4-12


__________________________________________

 तुर्वणर्यं मया सृष्टं गुणकर्मविभागश: ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् ॥

चार वर्ण मैंने किये, गुण  कर्मों  को जान   
सृष्टि रचयिता हूँ  मगर, मुझे  अकर्ता मान 4-13


__________________________________________

 न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स  बध्यते ॥

फलमेरी इच्छा  नहींकर्म करूँ  निष्काम 
बँधें नहींजो  कर्म  से, ले तत्वों  से  काम 4-14


__________________________________________

 एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभि:।
कुरु कर्मैव तस्मात्त्वं पूर्वै:पूर्वतर ं कृतम् ॥

कर्म  किये हैं  इस तरह, सन्तों  ने चिरकाल  
कर ले तू  भी अनुसरण , पूर्वज  कर्म कमाल 4-15


__________________________________________

 किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिता:।
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात् ॥

कर्म और अकर्म  क्या, ज्ञानी  भी भरमाय
कर्मतत्व मुझसे  समझ, कर्ममुक्त  हो जाय4-16


__________________________________________

 कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं  बोद्धव्यं च विकर्मण: ।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गति:॥

कर्म क्या  है जान लेे, ले  अकर्म  भी जान 
समझे चलें विकर्म को,  कर्म  गहनता  ज्ञान4-17


__________________________________________

 कर्मण्यकर्म य: पश्येदकर्मणि  च  कर्म  य:|
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्त: कृत्स्नकर्मकृत् ॥

देखे कर्म अकर्म  में, जो अकर्म  में  कर्म 
बुद्धिमान  मानव   वहीयोगी  से  है  कर्म 4-18


__________________________________________

 यस्य सर्वे समारम्भा: कामसंकल्पवर्जिता:|
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहु: पण्डितं बुधा:॥

बिन  संकल्पित  कामनाकिये  धर्म से कर्म 
कर्म यज्ञ  में भस्मकियेपंडित का ये धर्म  4-19


__________________________________________

 त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं  नित्यतृप्तो निराश्रय: ।
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि  नैव  किंचित्करोति स: ॥

कर्मफल  में  जो  नहींया  आश्रित  संसार 
ईश्वर  में जो  लीन है, कर्म    उसका भार4-20


__________________________________________

 निराशीर्यतचित्तात्मा  त्यक्तसर्वपरिग्रह: ।
शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् ॥

अंतर्मन जो जीत सका, किया भोग का त्याग 
कर्म  ऐसे मानव  केपाप  नहीं  है  भाग 4-21


__________________________________________

 यद़ृच्छालाभसंतुष्टो  द्वन्द्वातीतो  विमत्सर: ।
सम:  सिद्धावसिद्धौ  च कृत्वापि  न  निबध्यते  ॥

प्राप्ति  से  संतुष्ट  जोनहीं जलन का भाव 
ध्यान जिसे सुख दु: नहीं, रहता कर्म अभाव 4-22


__________________________________________

 गतसङ्गस्य मुक्तस्य  ज्ञानावस्थितचेतस: ।
यज्ञायाचरत: कर्म  समग्रं प्रविलीयते ॥

मोहमाया  नहीं  रहे,रहे  ईश   में ध्यान  
ऐसा  मानव  यज्ञ करे, कर्म  विलय  हो जान 4-23


__________________________________________

 ब्रह्मार्पणं   ब्रह्म   हविर्ब्रह्माग्नौ  ब्रह्मणा   हुतम् ।
ब्रह्मैव  तेन    गन्तव्यं    ब्रह्मकर्मसमाधिना   ॥

द्रव्य  अर्पण  और  हवनतीनों  भी हो ब्रह्म 
क्रिया  ब्रम्ह  स्वरूप संग, फल योगी  का ब्रह्म 4-24


__________________________________________

 दैवमेवापरे  यज्ञं  योगिन: पर्युपासते ।
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं  यज्ञेनैवोपजुह्वति ॥

पूजेयोगीदेव  कोकरके  यज्ञ  विधान 
कुछ  पूजे  परब्रह्म  को, दे  खुद का बलिदान 4-25


__________________________________________

 श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति ।
शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति ॥

भस्म  इन्द्रियों  को  करें, संयम में कुछ लोग 
कुछ इन्द्रियों की आग में जलते  कर उपभोग 4-26


__________________________________________

 सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ।
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते ॥

सकल क्रियाएँ प्राण की, करें  प्रकाशित ज्ञान 
आत्म  संयम  योगसहित, करें अग्नि  को दान 4-27


__________________________________________

 द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा  योगयज्ञास्तथापरे ।
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतय: संशितव्रता: ॥

अर्पित करते  यज्ञ  मेंलोग  द्रव्य तप योग 
व्रत  धारक  ऐसे  मिलेतजे  ज्ञान भी लोग 4-28


__________________________________________

 अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे ।
प्राणापानगती  रुद्ध्वा प्राणायामपरायणा: ॥

लगकर  प्राणायाम  में, हवन  प्राण  का जान 
लेन देन  यह  साँस  काइक दूजे को दान 4-29


__________________________________________

 अपरे नियताहारा: प्राणान्प्राणेषु  जुह्वति ।
सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषा: ॥

हवन प्राण  का प्राण में, कर नियमित आहार 
पाप  यज्ञ से  नाश  कर, समझ यज्ञ का सार4-30


__________________________________________

 यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य  कुतोऽन्य:  कुरुसत्तम ॥

यज्ञ  शेष  का  भोग  करे, मोक्ष  ज्ञानी पाय 
जन  जो करते यज्ञ  नहीं, दुख  सर्वत्र समाय4-31


__________________________________________

 एवं बहुविधा  यज्ञा वितता  ब्रह्मणो  मुखे ।
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं  ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे ॥

यज्ञ कई इस जगत में, मिले  ब्रह्म की ओर
कर्म से  उत्पन्न  हो, मिले मोक्ष  का  छोर 4-32


__________________________________________

 श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञ: परन्तप ।
सवर्ं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते ॥

ज्ञान यज्ञ  ही  श्रेष्ठ  हैद्रव्य  यज्ञ  से  पार्थ 
ज्ञान यज्ञ  की  अग्नि  मेंभस्म कर्म के स्वार्थ 4-33


__________________________________________

 तद्विद्धि  प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति  ते  ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्त्वदर्शिन:॥

ज्ञानी  की  जाओ  शरण, जो  लेना हो ज्ञान
प्रश्न मनन और चरण से, मिले तत्व का ज्ञान 4-34


__________________________________________

 यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि  पाण्डव ।
येन भूतान्यशेषेण  द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि ॥

मिले  ज्ञान  ऐसा  हमेंकरे  मोह  का अंत  
मिटे  भेद  सब जीव में, हो जाये  मन  सन्त 4-35


__________________________________________

 अपि चेदसि  पापेभ्य: सर्वेभ्य: पाप.त्तम: ।
सर्वं ज्ञानप्लवेनैव  वृजिनं सन्तरिष्यसि  ॥

चाहे  तू   पापी   परमहो  जायेगा   पार   
पकड़े  नौका  ज्ञान  कीतर  जाये  संसार 4-36


__________________________________________

 यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन  |
ज्ञानाग्नि: सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा ॥

हे अर्जुन! ज्यों  अग्नि से, ईंधन  का  हो नाश 
ज्ञानाग्नि  से  उसी  तरहदुष्कर्मों  का ह्रास4-37


__________________________________________

 न हि ज्ञानेन  स.शं  पवित्रमिह  विद्यते ।
तत्स्वयं योगसंसिद्ध: कालेनात्मनि विन्दति ॥

नहीं  मिले  संसार  मेंकारक  ज्ञान समान 
पावन करता  आत्माकर्मयोग  का ध्यान4-38


__________________________________________

 श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्पर: संयतेन्द्रिय:।
ज्ञानं लब्ध्वा परां  शान्तिमचिरेणाधिगच्छति ॥

वश  में  जिसके  इंद्रियाँमन में श्रध्दा भाव 
वो ज्ञानी  तत्पर  बनें, रहे    साथ अभाव 4-39


__________________________________________

 अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मन: ॥

अज्ञानी   श्रद्धा   बिना,   संशय  से  भरपूर 
ऐसे  मानव  नष्ट  होंहै  हर  लोक  सुदूर 4-40


__________________________________________

 योगसंन्यस्तकर्माणं  ज्ञानसंछिन्नसंशयम् ।
आत्मवन्तं न  कर्माणि  निबध्नन्ति  धनंजय ॥

अर्जुन  कर्म  विवेक  से, कर संशय का नाश 
अर्जुन  वश ना करम के, मानव का  विश्वास 4-41


__________________________________________

 तस्मादज्ञानसम्भूतं  हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मन:  ।
छित्त्वैनं संशयं  योगमातिष्ठोत्तिष्ठ  भारत  ॥

हे अर्जुन  संशय  सदाकरो  ज्ञान  से दूर   
कर्मयोग  में  थिर  रहो, चलो  रण से दूर4-42


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसंन्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्याय:
 

३. कर्मयोग ॐ

  1. तृतीयोऽध्याय: कर्मयोग ॐ

अर्जुन उवाच

ज्यायसी  चेत्कर्मणस्ते मता  बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं  कर्मणि  घोरे मां  नियोजयसि  केशव ॥

कहे  जनार्दन आप  ही, कर्म से उत्तम ज्ञान 
क्यूँ मुझसे फिर ये कहे, लो अपनों की जान3-1


__________________________________________

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् ॥

मिश्र वचन तेरे बड़े,बुद्धि मेरी भरमाय
अंत भला जो हो मेरा, कहिये कोई उपाय3-2

__________________________________________

श्रीभगवानुवाच

लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ ।
ज्ञानयोगेन सांख्यानां कर्मयोगेन  योगिनाम् ॥

पहले ही मैं ने कहा,सुनो मार्ग दो पार्थ
ज्ञान योग पे कुछ चले,कुछ भक्ति भावार्थ3-3


__________________________________________

न कर्मणामनारम्भान्नैष्कमर्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च संन्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति ॥

कर्म त्याग से ना मिले,फल मुक्ति का मार्ग
सन्यासी को भी नहीं,मिले सिद्धिसंमार्ग3-4


__________________________________________

 न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवश: कर्म सर्व: प्रकृतिजैर्गुणै:॥

ना सम्भव हर जीव को,कर्म सभी दे छोड़
गुण जगत के करे विवश, नियम सके ना तोड़ 3-5


__________________________________________

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचार: स उच्यते॥

अंगों को वश में रखे,मन को रख ना पाय
जात कहैं झूठे वही,कपटी वें कहलाय3-6


__________________________________________

यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन ।
कर्मेन्द्रियै: कर्मयोगमसक्त: स विशिष्यते ॥

हे अर्जुनवह श्रेष्ठ है, मन पर जिसकी रोक
करे काम हरदम सही, फल का मोह शोक3-7


__________________________________________

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मण:।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मण:॥

पार्थ सदैव अकर्म से, श्रेष्ठ कर्म को मान
बिना काम आलस बढ़े,कर्म देह की जान 3-8


__________________________________________

 यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धन:।
तदथर्ं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्ग: समाचर॥

कर्म हो बन्धन कभी,कर्म यज्ञ सा होय
हे अर्जुन! बस धर्म कर,राग द्वेष को खोय3-9


__________________________________________

 सहयज्ञा: प्रजा: सृष्ट्वा पुरोवाच प्रजापति:।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् ॥

रचा ब्रह्मने यज्ञ से, आदि काल में जीव
काम धेनु वरदान सेप्रजनन करे सजीव  3-10


__________________________________________

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु व:।
परस्परं भावयन्त: श्रेय: परमवाप्स्यथ ॥

देवयज्ञ सेख़्ाुश रहे,करे प्रसन्न उपाय
आपस के सहयोग से, सबका सदा सहाय 3-11


__________________________________________

इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविता:।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुङ्क्ते स्तेन एव स: ॥

दे बिन माँगे देवता, कर्म हो जब  निष्काम 
भोग बिना भुगतान  केचोरों का है काम 3-12


__________________________________________

यज्ञशिष्टाशिन: सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषै:।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् ॥

पाप मुक्त होते सभीलेते  यज्ञ  प्रसाद
इन्द्रियसुख में जो रहे,चखे पाप का स्वाद3-13


__________________________________________

अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भव:।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञ: कर्मसमुद्भव:  ॥

अन्न पे आश्रित सभी,वर्षा जो उपजाय 
यज्ञ से वर्षा भये,कर्म यज्ञ करवाय 3-14


__________________________________________

 कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् ॥

वेद कर्म का मूल है,वेद ब्रह्म का ज्ञान
सकल व्याप्त परमात्मासब में मिले समान 3-15


__________________________________________

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह य:।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति ॥

जो जन सृष्टिचक्र का,करे नहीं सम्मान
दास बने वो  देह का,व्यर्थ है उसकी जान 3-16


__________________________________________

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानव:।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते ॥

मानस में आनन्द   है,भीतर में  सन्तोष
आत्मा में तृप्ति रहे,नहीं कर्म जय घोष 3-17


__________________________________________

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रय:॥

सिद्घ व्यक्तियों के लिये,कर्म प्रयोजन हीन
वही कर्म उसका रहे,जिसमें है वह लीन 3-18


__________________________________________

तस्मादसक्त: सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पूरुष:॥

कर्म करो तुम इसलिये, आसक्ति को त्याग
परमात्मा से जा मिलेबिना किये वो राग 3-19


__________________________________________

 कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादय:।
लोकसंग्रहमेवापि संपश्यन्कर्तुमर्हसि ॥

ज्ञानी पाये मोक्ष को,कर्म किये निष्काम
तू जनके कल्याण  हित, कर्मठ बन निष्काम3-20


__________________________________________

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जन:।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते ॥

उत्तम जन जैसा करे,वैसा करते   लोग
सकल जगत को है  लगा, अनुगमन का रोग3-21


__________________________________________

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि ॥

नहीं प्राप्ति के योग्य कुछ, ना लोकों में काम 
मैं अर्जुन! केशव कहे,फिर भी करता काम 3-22


__________________________________________

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रित:।
मम वतर्मानुवर्तन्ते मनुष्या: पार्थ सर्वश:॥

अनुसरण में सब मेरे, देख रहे  दिन रात
हानि जन्य संभावनासमझ करता बात3-23॥


__________________________________________

उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम् ।
संकरस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमा: प्रजा:॥

काम नहीं जो मैं करूँ, तीन लोक का  ह्रास
कारण इसका मैं  बनूँ, जीवन होगा  नास3-24॥ 


__________________________________________

 सक्ता: कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम्  ॥

अज्ञानी के कर्म में,आसक्ति का भाव
पर पंडित के काम  में, जनहित नहीं  अभाव3-25


__________________________________________

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्त: समाचरन् ॥

ज्ञानी कभी न तोड़ते, अनपढ़ का विश्वास 
रखे धरम पे आस्था,ज्ञानी रहते  पास3-26


__________________________________________

प्रकृते: क्रियमाणानि गुणै: कर्माणि सर्वश:।
अहंकारविमूढात्मा  कर्ताहमिति मन्यते॥

करती है सब प्रकृति,देती हमको  मान
अहंकार का रोग ही,लेता खुद की जान 3-27


__________________________________________

तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयो:।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते ॥

रखते योगी ज्ञान का, कर्मगुणों का ध्यान
आसक्ति होती नहीं,गुण  से  गुण पहचान 3-28


__________________________________________

प्रकृतेर्गुणसंमूढा: सज्जन्ते  गुणकर्मसु ।
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् ॥

कुदरत से मोहित बड़े,सत्कर्मों के साथ 
ज्ञानी विचलित ना  रहे,मन्दबुद्धि के हाथ 3-29


__________________________________________

 मयि सर्वाणि कर्माणि संन्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वर:॥

सकल कर्मतज   दो मुझे, ले लो मेरा ज्ञान
नहीं लाभ के लोभवश, रखोयुद्घ पर ध्यान 3-30


__________________________________________

ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवा:।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभि:॥

जो मेरे पथ  पर  चले, बिन शंका विश्वास 
कर्म चक्र  से मुक्त हो, रखे  मोक्ष की आस 3-31


__________________________________________

ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतस:॥

जो मुझसे सहमत नहींदोषारोपण  काम 
वो अज्ञानी  मूर्ख  हैंरहे    उसका नाम 3-32


__________________________________________

सद़ृशं चेष्टते स्वस्या: प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रह: किं करिष्यति ॥

वशमें सभी स्वभाव के, हो ज्ञानी या लोक 
प्रकृति ही सर्वोपरिकौन सका है  रोक 3-33


__________________________________________

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे  रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ ॥

राग  द्वेष को  त्याग के, लें विषयों  को जीत
शत्रु यही  सबसे  बड़े,दोनों  ही  मन मीत 3-34


__________________________________________

 श्रेयान्स्वधर्मो विगुण: परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेय: परधर्मो भयावह:॥

उत्तमदूजे धर्म से,गुण रहित निज धर्म 
अंत सुखद निज कर्म  का, दूजा भय का मर्म 3-35


__________________________________________

 अर्जुन उवाच

अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पूरुष:।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णे बलादिव नियोजित:॥

हे केशवअर्जुन कहेमुझे बतायें  आप 
क्यों लेता मन प्रेरणा, क्यों करता ये पाप 3-36


__________________________________________

 श्रीभगवानुवाच

काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भव:।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥

रजस करावे कामनाकाम क्रोध का मूल 
काम कराता  पाप  हैकाम  वासना शूल 3-37


__________________________________________

धूमेनाव्रियते  वहिृर्यथादर्शो  मलेन  च ।
यथोल्बेनावृतो  गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् ॥

ज्यों धुएँ सेआग  ढँके, अरु दर्पण को धूल 
कोख जीव को है ढँके, ज्ञान कामुक शूल3-38


__________________________________________

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण  कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च  ॥

इच्छा ऐसी आग  हैकभी जो बुझ पाय  
इससे ना दुश्मन बड़ा, ज्ञान भस्म हो जाय 3-39


__________________________________________

इन्द्रिणि मनो  बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष  ज्ञानमावृत्य  देहिनम्  ॥

मन, बुद्धि और इंद्रियाँ, बड़े काम  की जान 
ज्ञान को भी वश में करे,पथ का रहे भान 3-40


__________________________________________

तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम्

हे अर्जुनकर इस तरह, मन  तेरे वश होय 
शत्रु  ज्ञान  विज्ञान  का, नाश मूल से होय 3-41


__________________________________________

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्य: परं मन:।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो  बुद्धे: परतस्तु  स: ॥

तन से बढ़कर  इंद्रियाँ , मन को उत्तम मान 
बुद्धि मन से है बड़ी, आत्मा सबकी जान 3-42


__________________________________________

एवं  बुद्धे: परं  बुद्ध्वा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि  शत्रुं महाबाहो  कामरूपं  दुरासदम्  ॥

श्रेष्ठ आत्मा जानकरबुद्धि से मन मार  
शत्रु रूप यह कामनाकर इसका संहार 3-43


__________________________________________

तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रेश्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्याय:

२. सांख्ययोग ॐ


Warning: array_merge(): Expected parameter 1 to be an array, null given in /home/mrnehi9o5h1s/public_html/nectarofwisdom.in/wp-content/plugins/businesslounge-extensions/inc/elementor-config.php on line 533

Ìæ\® GÄçXç

oæ     osç     Nwÿœ®çuÄÉbªÈìœîmç|NìÿÂzqmªâ   @

uÄÊyt‹ouªtæ      ÄçM®ªìÄçY      ª‡ìÌîtŒ: @@

Nÿ»mç  Ìz  œuºœîm|  Ò{,  ÆçzNÿçNìÿ  Ò{ œçs|       @

ª‡ìÌîtŒ   ̪^ç  ºÒz,  Nÿº  Ìoo½ ÆçËÞçs|  @@2-1@@

 

Èy §TÄçŒìÄçY

NìÿoËnÄç   NÿŪÂuªtæ   uÄʪz   ̪ìœvËsoªâ      @

EŒç®|\ìÉbªËÄS®|ªNÿyuoæNÿºª\ì|Œ      @@

M®çõ  Eç®ç  ErçŒ oì©Òõ, E̪® Ìçºy ¤ço      @

ÂçzNÿ Œç  œºÂçzNÿ  ¤Œz, œçs|  Eœ®Æy  ºço  @@2-2@@

 

MÂ{£®æ  ªç  ˪  Tª:  œçs|   Œ{oÜÄ«®ìœœùoz @

qìüæ    Ót®tç{¤|Á®æ    n®nÄçzuðÉe    œº‹oœ @@

œçs|  ŒœìæÌNÿ  ªo  ¤Œçz, GuYo ŒÒë œÒYçŒ @

tì¤|Âoç  u¤ÁNìÿ  ŒÒë,  TçægyÄ   ozºy  ÆçŒ @@2-3@@

 

E\ì|Œ GÄçY

Nÿsæ   §yɪªÒæ   ÌæP®z   üçzmæ Y   ª‡ìÌîtŒ      @

FÊìu§:   Ÿuo   ®çznË®çuª    œî\çÒç|ÄuºÌîtŒ @@

œî\Œy®  ̤  Òø  Qägz,  §yɪuœoçªÒ  üçzm @

Òz ª‡ìÌîtŒ  ®Ò  ¤oç, ¤çm YÂz uNÿÌ Nÿçzm   @@2-4@@

१. अर्जुनविषादयोग ॐ

1. प्रथमोऽध्याय: अर्जुनविषादयोग ॐधृतराष्ट्र उवाच
धर्मक्षेत्रे    कुरुक्षेत्रे     समवेता     युयुत्सव: ।
मामका:   पाण्डवाश्चैव    किमकुर्वत   संजय ॥

धर्म क्षेत्र कुरुक्षेत्र का,बोलो संजय हाल
कौन कैसे और कहाँ,पांडवमेरे लाल1-1

धृतराष्ट्र ने कहा – हे संजय! धर्मरुपिस्वरुप कुरुक्षेत्र में मेरे पुत्रों तथा पाण्डुपुत्रों ने युद्ध की इच्छा से एकत्रित होने के पश्चात् क्या किया?

Dhrtarastra said: O Sanjaya, after my sons and the sons of Pandu assembled in the place of pilgrimage at Kuruksetra, desiring to fight, what did they do?


__________________________________________

संजय उवाच
द़ृष्टवा  तु  पाण्डवानीकं  व्यूढं  दुर्योधनस्तदा।
आचार्यमुपसंगम्य  राजा  वचनमब्रवीत् ॥

पांडव रचनादेख  के,गए दुर्योधन,द्रोण
कह रहे आचार्य से,नयन घुमा र कोण 1-2

संजय ने कहा महाराज! पाण्डवों की सेना को व्यूहाकार में अवस्थित देखकर दुर्योधन ने द्रोणाचार्य के पास जाकर कहा।

Sanjaya said: O King, after looking over the army arranged in military formation by the sons of Pandu, King Duryodhana went to his teacher and spoke the following words.


__________________________________________

दुर्योधन उवाच
पश्यैतां  पाण्डुपुत्राणामाचार्य  महतीं चमूम् ।
व्यूढां द्रुपदपुत्रेण तव शिष्येण धीमता ॥

पांडु पुत्र की  हे गुरुजी,सेना खड़ी  विशाल 
द्रुपद पुत्र  ने व्यूह रचा, बुद्धि भरी है  चाल 1-3

है आचार्य! अपने बुद्धिमान शिष्य द्रुपदपुत्र धृष्टद्युम्न द्वारा पाण्डवों की विशाल सेना की व्यूह रचना का अवलोकन करे।

O my teacher, behold the great army of the sons of Pandu, so expertly arranged by your intelligent disciple the son of Drupada.


__________________________________________

अत्र शूरा महेष्वासा भीमार्जुनसमा युधि ।
युयुधानो विराटश्च द्रुपदश्च महारथ:॥

भीम अर्जुन  दोनो बड़े,युद्ध निपुण महावीर 
योयोधना विराट संग,द्रुपद सरीखे वीर 1-4

इस सेना में महाधनुर्धारी और भीम एवं उनके समान ही शूरवीर सात्यकि, विराट नरेश तथा महारथी द्रुपद आदि हैं।

This army includes great bowmen Arjun, great fighters like Bhim, Satyaki, King Virat and Drupad.


__________________________________________

 धृष्टकेतुश्चेकितान:काशिराजश्च वीर्यवान् ।
पुरुजित्कुन्तिभोजश्च शैब्यश्च नरपुङ्गव:॥

शैब्य कुन्ति भोज  अरू,पुरुजित काशीराज
धृष्ट केतु भी हैं खड़े,चेकितान संग आज1-5

इस युद्ध में धृष्टकेतु, चेकितान, काशीराज, पुरुजित्, कुन्तीभोज व शैब्य जैसे वीर है।

There are also great, heroic, powerful fighters like Dhrstaketu, Cekitana, Kasiraja, Purujit, Kuntibhoja and Shaibya.


__________________________________________

युधामन्युश्च  विक्रान्त उत्तमौजाश्च वीर्यवान् ।
सौभद्रो  द्रौपदेयाश्च सर्व एव महारथा:॥

युधामन्यु पराक्रमी,उत्त मौजा बलवान 
सुभद्राव द्रौपदी,पाँचों पुत्र महान 1-6

युधीमन्यु, उत्तमौजा, अभिमन्यु, द्रौपदी के पुत्र प्रतिबिन्ध्य आदि महारथी भी है।

There are the mighty Yudhamanyu, the very powerful Uttamauja, the son of Subhadra and the sons of Draupadi. All these warriors are great chariot fighters.


__________________________________________

अस्माकं  तु विशिष्टा  ये तान्निबोध द्विजोत्तम ।
नायका  मम  सैन्यस्य  संज्ञाथर्ं  तान्ब्रवीमि ते ॥

अपने वीर विशेष हैं,शूरवीर गुरुजान 
नायक सभी  पराक्रमी,सूचित करता  ज्ञान1-7

हे द्विजश्रेष्ठ! आपकी सूचना के लिये मैं हमारी सेना के उन सेनानायकों का नाम उल्लेख कर रहा हूँ जो सैन्य संचालन में विशेषरुप से निपुण है।

But for your information, O best of the brahmanas, let me tell you about the captains who are especially qualified to lead my military force.


__________________________________________

भवान्भीष्मश्च कर्णश्च कृपश्च समितिंजय:।
अश्वत्थामा विकर्णश्च सौमदत्तिस्तथैव च ॥

कृपा,भीष्म  कर्ण हैं,कभी न हारे आप
विकर्ण अश्वत्थामा भीभूरिश्रवा का ताप1-8

कभी न हारने वाले आप, पितामह भीष्म, कर्ण, कृपाचार्य, अश्वस्थामा, विकर्ण, सोमदत्त के पुत्र भूरिश्रवा, सिन्धुराज एवं जयद्रथादि शूरवीर मेरे पक्ष में है।

There are personalities like you, Bhisma, Karna, Krpacharya, Asvatthama, Vikarna and the son of Somadatta called Bhurisrava, who are always victorious in battle.


__________________________________________

अन्ये च बहव: शूरा मदर्थे त्यक्तजीविता:।
नानाशस्त्रप्रहरणा: सर्वे युद्धविशारदा:॥

वीर अनेकानेक हैं,प्राण करें बलिदान
शस्त्रों से परिपूर्ण हैं,निपुण सभी  हैं जान 1-9

मेरे लिए प्राण त्यागने के तत्पर नाना प्रकार के अस्त्र शस्त्रों से सुसज्जित अनेक वीर युद्ध में निपुण है।

There are many other heroes who are prepared to lay down their lives for my sake. All of them are well equipped with different kinds of weapons, and all are experienced in military science.


__________________________________________

 अपर्याप्तं तदस्माकं बलं भीष्माभिरक्षितम् ।
पर्याप्तं त्विदमेतेषां बलं भीमाभिरक्षितम् ॥

भीष्म रक्षित हम सभी,कौरव सैन्य अपार
सीमित सेना पांडु  की, रक्षित भीम तैयार1-10

भीष्म के द्वारा रक्षित होते हुए भी हमारा सैन्य बल अपर्याप्त है और भीम द्वारा संरक्षित सैन्य बल पर्याप्त है।

Our strength is limited though we are protected by Grandfather Bhisma, whereas the strength of the Pandavas is sufficiently protected by Bhim.


__________________________________________

अयनेषु च सर्वेषु यथाभागमवस्थिता:।
भीष्ममेवाभिरक्षन्तु भवन्त: सर्व एव हि॥

डटे रहे अपनी जगह सुन लोग हरी बात
हम सबको हर हाल में, रक्षा करना तात 1-11

अतएव सभी द्वार पर अपनी अपनी जगह डटे रहे और हर हाल में पितामह भीष्म की रक्षा करे।

All of you must now give full support to Grandfather Bhisma and protect him, as you stand at your respective strategic points of entrance into the army.


__________________________________________

 तस्य  संजनयन्हर्षं  कुरुवृद्ध:  पितामह:।
सिंहनादं  विनद्योच्चै: शङ्खं  दध्मौ प्रतापवान् ॥

हर्षित होकर भीष्म ने,किया शंख  सिंहनाद
पुलकित दुर्योधन हुए,पूरी हुई मुराद1-12

कुरुश्रेष्ठ पितामह ने सिहं की तरह शंखनाद किया जिससे दुर्योधन पुलकित हुए।

Then Bhisma, the great valiant grandsire of the Kuru dynasty, blew his conchshell very loudly, making a sound like the roar of a lion, giving Duryodhana joy.


__________________________________________

तत: शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखा:।
सहसैवाभ्यहन्यन्त  स शब्दस्तुमुलोऽभवत्॥

चँहु ओर बजने लगे,शंख नगाड़े ढोल
नरसिंग और मृदंग भी,कोलाहल के बोल1-13

इसके उपरान्त शङ्ख, नगाड़े, ढोल, मृदङ्ग और रणशिंगादि अनेक प्रकार के वाद्ययंत्र बज उठे जिससे अति भयङ्कर ध्वनि हुई।

After that, the conchshells, drums, bugles, trumpets and horns were all suddenly sounded, and the combined sound was tumultuous.


__________________________________________

 तत: श्वेतैर्हयैर्युक्ते महति स्यन्दने स्थितौ ।
माधव: पाण्डवश्चौव दिव्यौ शङ्खौ प्रदध्मतु:॥

श्वेतअश्व विशाल रथ,माधव जी के साथ
दिव्य शंख बजते उधर,अर्जुन संग है नाथ1-14

इसके बाद श्वेत घोड़ों से युक्त उत्तम रथ में बैठे हुए श्रीकृष्ण तथा धनंजय अर्जुन ने दिव्य शंख ध्वनि की।

On the other side, both Lord Krsna and Arjuna, stationed on a great chariot drawn by white horses, sounded their transcendental conchshells.


__________________________________________

 पाञ्चजन्यं हृषीकेशो देवदत्तं धनञ्जय:।
पौण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदर:॥

पाञ्च जन्य ऋषि के षने,पार्थ देवदत्त घोष 
भीषण पौण्ड्र शंख से,भीमकाय का जोश 1-15

ह्रषिकेश श्रीकृष्ण ने पाञ्चजन्य, अर्जुन ने देवदत्त तथा भीम ने पौण्ड्र नामक महाशंख बजाया।

Lord Krsna blew His conchshell, called Pancajanya; Arjuna blew his, the Devadatta; and Bhima, the voracious eater and performer of herculean tasks, blew his terrific conchshell, called Paundra.


__________________________________________

अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिर:।
नकुल: सहदेवश्च  सुघोषमणिपुष्पकौ॥

लेकर शंख अनंत विजय, राज-युधिष्ठिर आय ।
मणिपुष्पक सहदेव लिये,नकुल सुघोष बजाय ॥1-16॥

कुन्तीपुत्र महाराज युधिष्ठिर ने अनन्तविजय, नकुल ने सुघोष तथा सहदेव ने मणिपुष्पक नामक शंख बजाया।

King Yudhisthira, the son of Kunti, blew his conchshell, the Ananta-vijaya, and Nakula and Sahadeva blew the Sughosa and Manipuspaka.


__________________________________________

 काश्यश्च  परमेष्वास:  शिखण्डी च महारथ:।
धृष्टद्युम्नो विराटश्च सात्यकिश्चापराजित:॥

बाजे शंख विराट के,धनुधर काशी राज
धृष्टद्युम्न शिखण्डी सकल,संग सात्य कि राज1-17


__________________________________________

 द्रुपदो द्रौपदेयाश्च सर्वश: पृथिवीपते ।
सौभद्रश्च  महाबाहु: शङ्खान्दध्मु: पृथक्पृथक् ॥

द्रौपदीसुत,द्रुपदसंग,अभिमन्यु बलवान
धराधर्म की गूँजती,शंख फूँकते जान1-18


__________________________________________

स  घोषो  धार्तराष्ट्राणां   हृदयानि  व्यदारयत् ।
नभश्च   पृथिवीं   चैव   तुमुलो  भ्यनुनादयन् ॥

शंखनाद से काँप उठे,धरती और आकाश 
कौरव दिल भी थम गया,गुँजित किया विनाश1-19


__________________________________________

 अथ  व्यवस्थितान्द़ृष्टा धार्तराष्ट्रान्कपिध्वज: ।
प्रवृत्ते  शस्त्रसंपाते  धनुरुद्यम्य पाण्डव: ।

हनुमतध्वज रथ जो चला,बैठे अर्जुन वीर
देख सैन्य बल शत्रुका,उठा धनुष ओ तीर 1-20


__________________________________________

अर्जुन उवाच

हृषीकेशं तदा वाक्यमिदमाह महीपते ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये रथं स्थापय मेऽच्युत ॥

धनुष उठा कर पार्थ ने,कहा मुझे ॠषिकेश
दोसेना के बीच में,कर दो मुझको पेश 1-21


__________________________________________

यावदेतान्निरिक्षेऽहं योद्धुकामानवस्थितान् ।
कैर्मया सह योद्धव्यमस्मिन् रणसमुद्यमे ॥

देख जहाँ से  मैं सकूँ,खड़े युद्धरत वीर
लड़ना है जिनसे मुझे,और चलाना तीर1-22


__________________________________________

योत्स्यमानानवेक्षेऽहं य एतेऽत्र समागता: ।
धार्तराष्ट्रस्य  दुर्बुद्धेर्युद्धे  प्रियचिकीर्षव:॥

अर्जुन चाहे देखना,सभी विपक्षी वीर
दुर्बुद्धिदुर्यो धन की,जिनके हाथों तीर1-23


__________________________________________

 संजय उवाच

एवमुक्तो  हृषीकेशो गुडाकेशेन भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये  स्थापयित्वा  रथोत्तमम् ॥

अर्जुन के अनुरोध पे, केशवरथ को खींच
उत्तम रथ को ले गये,दो सेना के बीच 1-24


__________________________________________

 भीष्मद्रोणप्रमुखत: सर्वेषां च महीक्षिताम् ।
उवाच  पार्थ  पश्यैतान्समवेतान्कुरूनिति ॥

भीष्म,गुरुके सामने,पहुँचे अर्जुननाथ
बोले केशव अर्जुन से,देखो कौरव साथ1-25


__________________________________________

तत्रापश्यत्स्थितान्पार्थ: पितृनथ पितामहान्   ।
आचार्यान्मातुलान्भ्रातृन्पुत्रान्पौत्रान्सखींस्तथा ॥

देखा दादा हैं खड़े,पुत्रपौत्र का शोर
चाचा मामा संग गुरु,भाई मित्र  चहुँ ओर1-26


__________________________________________

श्वशुरान्सुहृदश्चौव  सेनयोरुभयोरपि ।
तान्समीक्ष्य  स  कौन्तेय: सर्वान्बन्धूनवस्थितान् ॥

शोकातुर से हो गये,देख ससुर परिवार 
बन्धु देख करुणा भरे,योद्धा कुन्ति कुमार1-27


__________________________________________

 अर्जुन उवाच

कृपया परयाविष्टो विषीदन्निदमब्रवीत् ।
द़ृष्ट्वेमं स्वजनं कृष्ण युयुत्सुं समुपस्थितम् ॥

शोकातुर अर्जुन हुआप्रकट हुए यह भाव
कृष्ण सखा सब हैं स्वजन,लड़ने आया  गाँव1-28


__________________________________________

सीदन्ति मम गात्राणि मुखं च परिशुष्यति ।
वेपथुश्च शरीरे मे रोमहर्षश्च जायते ॥

अंगअंग कम्पन हुआ,मुख भी सूखा जाय
तन है मेरा काँप रहा,रोमांचित  ये काय 1-29


__________________________________________

 गाण्डीवं   स्रंसते   हस्तात्त्वक्चौव    परिदह्यते ।
न  च  शक्नोम्यवस्थातुं  भ्रमतीव  च  मे  मन:॥

जलन त्वचा में हो रही,गांडीव सम्भल न पाय
भ्रमित सकल ये मन हुआ,खड़ा रहा ना जाय1-30


__________________________________________

 निमित्तानि च पश्यामि विपरीतानि केशव ।
न च श्रेयोऽनुपश्यामि हत्वा स्वजनमाहवे ॥

विपरित पाकर लक्षणा,केशव को समझाय
स्वजन सभी ये मार के,मोक्ष  पाया जाय1-31


__________________________________________

न काङ्क्षे  विजयं कृष्ण न च राज्यं  सुखानि च।
किं नो  राज्येन  गोविन्द किं भोगैर्जीवितेन वा ॥

चाह विजय की मम नहीं,नहीं चाहिए राज 
ऐसे सुख कालाभ नहीं, चाह न गोविंद राज1-32


__________________________________________

येषामर्थे  काङ्क्षितं  नो राज्यं भोगा: सुखानिच ।
त इमेऽवस्थिता युद्धे  प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च

अभिलाषा जिन के लिये,राज सुख और भोग 
जीवन आशा छोड़ के,रण में हैं वो लोग1-33


__________________________________________

आचार्या:   पितर:  पुत्रास्तथैव  च  पितामहा:।
मातुला: श्वशुरा: पौत्रा: श्याला: संबन्धिनस्तथा ॥

गुरु पितामह सामने,पुत्रपौत्र चहुँ ओर
मामा और ससुर खड़े,अपने ही हर ओर 1-34


__________________________________________

 एतान्न हन्तुमिच्छामि घ्नतोऽपि मधुसूदन।
अपि  त्रैलोक्यराज्यस्य हेतो: किं नु महीकृते ॥

मार सकूँना स्वजन को,मधुसूदन समझाय
ठुकराता यह वसुंधरातीन लोक ना भाय1-35


__________________________________________

निहत्य  धार्तराष्ट्रान्न:  का प्रीति: स्याज्जनार्दन ।
पापमेवाश्रयेदस्मान्हत्वैतानाततायिन: ॥

नहीं जनार्दन सुख यहाँ,कौरव मरे कुमार 
लगे पाप ही सब  मुझे,पापी जन को मार 1-36


__________________________________________

तस्मान्नार्हा  वयं  हन्तुं  धार्तराष्ट्रान्स्वबान्धवान् ।
स्वजनं  हि  कथं  हत्वा  सुखिन: स्याम माधव ॥

उचित नही होगा कभी,धृतराष्ट्र कुल मार
कौन सुखी माधव बता, कर कुटुम्ब संहार 1-37


__________________________________________

यद्यप्येते  न  पश्यन्ति  लोभोपहतचेतस:।
कुलक्षयकृतं दोषं मित्रद्रोहे  च पातकम् ॥

लालच में लिपटे  सभी,नही  हो रहा बोध 
दोष लगे कुल नाश का, पाप है मित्र विरोध 1-38


__________________________________________

कथं  न   ज्ञेयमस्माभि:  पापादस्मान्निवर्तितुम् ।
कुलक्षयकृतं  दोषं   प्रपश्यद्भिर्जनार्दन ॥

समझूँ  क्यूँ  ना मैं इसेपाप  भरा यह काम 
कुलनाशक यह दोष  है, तुम  बतलाओ श्याम 1-39


__________________________________________

 कुलक्षये    प्रणश्यन्ति   कुलधर्मा:   सनातना:।
धर्मे    नष्टे   कुलं   कृत्स्नमधर्मोऽभिभवत्युत ॥

नाश  अगर कुल का हुआ, होगा धर्म विनाश 
धरम अगर जो नष्ट हुआ, कुल का होगा नाश 1-40


__________________________________________

अधर्माभिभवात्कृष्ण    प्रदुष्यन्ति    कुलस्त्रिय:।
स्त्रीषु  दुष्टासु   वार्ष्णेय   जायते   वर्णसंकर:॥

हे  कृष्ण  जब  पाप बढ़े, स्त्री दूषित हो जाय 
नारी  मन  कलुषित भये, बिगड़ पीढ़ियाँ जाय 1-41


__________________________________________

 संकरो   नरकायैव   कुलघ्नानां   कुलस्य  च ।
पतन्ति  पितरो   ह्येषां   लुप्तपिण्डोदकक्रिया:॥

पूर्ण वंश को  नर्क मिले, कुल विनाश का पाप 
पुरखे  भी  बचते  नहींपिंड   दान  संताप 1-42


__________________________________________

दोषैरेतै:      कुलघ्नानां     वर्णसंकरकारकै:।
उत्साद्यन्ते  जातिधर्मा:  कुलधर्माश्च  शाश्वता: ॥

दोष  यह कुल नाश  करे, वर्ण  संकरित होय 
जाति और कुल धर्म भी, शाश्वत कभी   कोय 1-43


__________________________________________

उत्सन्नकुलधर्माणां     मनुष्याणां     जनार्दन ।
नरकेऽनियतं      वासो     भवतीत्यनुशुश्रुम ॥

जिसका  है  कुलधर्म  नहींजगतपति संसार 
सदा  रहे  वो  नर्क  मेंऐसा  करे  प्रचार 1-44


__________________________________________

 अहो  बत   महत्पापं  कतुं  व्यवसिता  वयम् ।
यद्राज्यसुखलोभेन      हन्तुं     स्वजनमुद्यता:॥

पाप  को  तैयार   खड़ेकैसा  लागा  रोग
क्या  सत्ता  के  लोभ  मेंमारे  अपने लोग 1-45


__________________________________________

यदि मामप्रतीकारमशस्त्रं  शस्त्रपाणय:।
धार्तराष्ट्रा  रणे हन्युस्तन्मे  क्षेमतरं भवेत् ॥

शस्त्र हीन सा  मैं रहूँ,कौरव मारे बाण
मैं सोचूँ होगा भलाहोगा  ही कल्याण 1-46


__________________________________________

संजय उवाच

एवमुक्त्वार्जुन:  संख्ये रथोपस्थ उपाविशत् ।
विसृज्य   सशरं  चापं शोकसंविग्नमानस:॥

अर्जुन  रथ  में बैठ  गए, ऐसा कह सिर थाम 
धनुष बान सब  छोड़ केशोकमग्न मन श्याम 1-47


__________________________________________

  तत्सदिति श्रीमद्भगवद्वीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे 
श्रीकृष्णार्जुनसंवादेऽर्जुनविषादयोगो नाम प्रथमोऽध्याय
 

    Etiam magna arcu, ullamcorper ut pulvinar et, ornare sit amet ligula. Aliquam vitae bibendum lorem. Cras id dui lectus. Pellentesque nec felis tristique urna lacinia sollicitudin ac ac ex. Maecenas mattis faucibus condimentum. Curabitur imperdiet felis at est posuere bibendum. Sed quis nulla tellus.

    ADDRESS

    63739 street lorem ipsum City, Country

    PHONE

    +12 (0) 345 678 9

    EMAIL

    info@company.com

    Nectar Of Wisdom