१७. श्रध्दात्रविभागयोग ॐ
- सप्तदशोऽध्याय: श्रद्धात्रयविभागयोग ॐ
अर्जुन उवाच
ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य यजन्ते श्रद्धयान्विता:।
तेषां निष्ठा तु का कृष्ण सत्त्वमाहो रजस्तम:॥
पूजन शास्त्र विरोध में, करे कल्पना साथ ।
यतो रजो व तमो ग्ाुणी, रहते किसके नाथ ॥17-1॥
__________________________________________
श्रीभगवानुवाच
त्रिविधा भवति श्रद्धा देहिनां सा स्वभावजा।
सात्त्विकी राजसी चैव तामसी चेति तां शृणु॥
श्रद्धा तीनों रूप की, दैहिक रहे स्वभाव।
सतो रजो व तमो गुणी, सुन मुझसे यह भाव॥17-2॥
__________________________________________
सत्त्वानुरूपा सर्वस्य श्रद्धा भवति भारत ।
श्रद्धामयोऽयं पुरुषो यो यच्छ्रद्ध: स एव स:॥
जैसा गुण श्रद्धा वही, अर्जुन ऐसा मान ।
जीव श्रद्धा युक्त बने, गुण श्रद्धा इक जान॥17-3॥
__________________________________________
यजन्ते सात्त्विका देवान्यक्षरक्षांसि राजसा: ।
प्रेतान्भूतगणांश्चान्ये यजन्ते तामसा जना:॥
सतगुणी पूजे देवता, असुर रजो ग्ाुणगान।
भूत प्रेत को पूजते, तम है जिनकी शान॥ 17-4॥
__________________________________________
अशास्त्रविहितं घोरं तप्यन्ते ये तपो जना:।
दम्भाहंकारसंयुक्ता: कामरागबलान्विता:॥
शास्त्र विरुद्ध जो तप करे, लोगों का नुकसान ।
अहंकार से लिप्त रहे, काम राग बलवान ॥17-5॥
__________________________________________
कर्षयन्त: शरीरस्थं भूतग्राममचेतस: ।
मां चौवान्त:शरीरस्थं तान्विद्ध्यासुरनिश्चयान्॥
मूर्ख कष्ट देता रहे, तन में बैठा जीव ।
असुर भाव है जानिये, परम प्रभु हर जीव ॥17-6॥
__________________________________________
आहारस्त्वपि सर्वस्य त्रिविधो भवति प्रिय:।
यज्ञस्तपस्तथा दानं तेषां भेदमिमं शृणु॥
भोजन भी प्रत्येक का, तीन गुणों का मान ।
करे यज्ञ तप दान सभी, अंतर मुझसे जान ॥17-7॥
__________________________________________
आयु:सत्त्वबलारोग्यसुखप्रीतिविवर्धना: ।
रस्या: स्निग्धा: स्थिरा हृद्या आहारा: सात्त्विकप्रिया:॥
आयु सुख संतोष बढ़े, रोग मिटाता भोज ।
रसमय मन अच्छा लगे, सात्विक भोजन रोज़ ॥17-8॥
__________________________________________
कट्म्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविदाहिन:।
आहारा राजसस्येष्टा दु:खशोकामयप्रदा:॥
गरम कसैला चटपटा, लवण युक्त आहार
रजों गुणी को प्रिय लगे, शोक रोग संचार ॥17-9॥
__________________________________________
यातयामं गतरसं पूति पर्युषितं च यत् ।
उच्छिष्टमपि चामेध्यं भोजनं तामसप्रियम् ॥
दूषित बिगड़ा रस नहीं, ना हो जिसमें स्वाद ।
जूठा अरुचि भोजन तो, तमगुण लागे स्वाद ॥17-10॥
__________________________________________
अफलाकाङ्क्षिभिर्यज्ञो विधिद़ृष्टो य इज्यते ।
यष्टव्यमेवेति मन: समाधाय स सात्त्विक: ॥
फल न चाहे यज्ञ करे, करें शास्त्र अनुसार ।
हो जो ऐसे यज्ञ यहाँ, सत्गुणी का व्यवहार ॥17-11॥
__________________________________________
अभिसंधाय तु फलं दम्भार्थमपि चौव यत्।
इज्यते भरतश्रेष्ठ तं यज्ञं विद्धि राजसम् ॥
फल इच्छा परिपूर्ण हो, या हो फिर अभिमान ।
अर्जुन ऐसे यज्ञ को, रजोगुणी तू जान ॥17-12॥
__________________________________________
विधिहीनमसृष्टान्नं मन्त्रहीनमदक्षिणम् ।
श्रद्धाविरहितं यज्ञं तामसं परिचक्षते ॥
विधि विहीन प्रसाद नहीं, ना मन्तर ना दान ।
बिना आस्था यज्ञ जहाँ, तामस उसको मान ॥17-13॥
__________________________________________
देवद्विजगुरुप्राज्ञपूजनं चमार्जवम् ।
ब्रह्मचर्यमहिंसा च शारीरं तप उच्यते॥
देव, गुरु जो पूजते, शुद्ध सरल सब काम ।
बिना अहिंसा ब्रह्मचर्य, तप है तन का काम ॥17-14॥
__________________________________________
अनुद्वेगकरं वाक्यं सत्यं प्रियहितंच यत्।
स्वाध्यायाभ्यसनं चौव वाङ्मयं तप उच्यते॥
जो वाणी दुखती नहीं, सच्ची और सुहाय ।
नित्य वेद अभ्यास करे, वाणी तप कहलाय ॥17-15॥
__________________________________________
मन: प्रसाद: सौम्यत्वं मौनमात्मविनिग्रह:।
भावसंशुद्धिरित्येतत्तपो मानसमुच्यते ॥
मौन सह संतोष सरल, आत्म संयमी भाव ।
ऐसा तप ही शुद्ध करे, मन का यही स्वभाव ॥17-16॥
__________________________________________
श्रद्धया परया तप्तं तपस्तत्त्रिविधं नरै।
अफलाकाङ्क्षिभिर्युक्तै: सात्त्विकं परिचक्षते ॥
दिव्यास्था से तप करे, होवे तीन प्रकार ।
फल की इच्छा नहीं करे, सद्गुण का यह सार॥17-17॥
__________________________________________
सत्कारमानपूजार्थं तपो दम्भेन चौव यत् ।
क्रियते तदिह प्रोक्त राजसं चलमध्रुवम् ॥
मान वास्ते तप करे, दंभ व पूजा साथ ।
मान रजगुणी तप इसे, रहे न शाश्वत साथ ॥17-18॥
__________________________________________
मूढग्राहेणात्मनो यत्पीडया क्रियते तप:।
परस्योत्सादनार्थं वा तत्तामसमुदाहृतम् ॥
ख़ुद पीड़ा या अन्य को, देता मूर्ख कठोर ।
नाश अन्य का ध्येय हो, तमगुण समझो शोर ॥17-19॥
__________________________________________
दातव्यमिति यद्दानं दीयतेऽनुपकारिणे ।
देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्त्विकं स्मृतम् ॥
योग्य दान जो जन करे, ना आशा प्रतिकार ।
देश काल व पात्र का, दान सत्य आधार ॥17-20॥
__________________________________________
यत्तु प्रत्युपकारार्थं फलमुद्दिश्य वा पुन: ।
दीयते च परिक्लिष्टं तद्दानं राजसं स्मृतम् ॥
जो माँगे प्रतिकार में, या फल–इच्छा दान ।
या दे पश्चात्ताप में, रजोगुणी तू मान ॥17-21॥
__________________________________________
अदेशकाले यद्दानमपात्रेभ्यश्च दीयते।
असत्कृतमवज्ञातं तत्तामसमुदाहृतम्॥
पात्र अनुचित और समय, ना पवित्र सा स्थान ।
ध्यान न आदर है कहीं, तमोगुणी तू मान ॥17-22॥
__________________________________________
ॐ तत्सदिति निर्देशो ब्रह्मणस्त्रिविध: स्मृत:।
ब्राह्मणास्तेन वेदाश्च यज्ञाश्च विहिता: पुरा ॥
ॐ तत् सत् निर्देश है, सदा ब्रह्म के तीन ।
वेद यज्ञ में ब्राम्हण, रहे हमेशा लीन ॥17-23॥
__________________________________________
तस्मादोमित्युदाहृत्य यज्ञदानतप:क्रिया:।
प्रवर्तन्ते विधानोक्ता: सततं ब्रह्मवादिनाम्॥
ओम से आरंभ करे, यज्ञ तपस्या दान ।
योगी के शुभ काम को, ओम ही विधि विधान॥17-24॥
__________________________________________
तदित्यनभिसन्धाय फलं यज्ञतप:क्रिया: ।
दानक्रियाश्च विविधा: क्रियन्ते मोक्षकाङ्क्षिभि: ॥
फल इच्छा करते नहीं, यज्ञ जप तप काम।
काम दान के जो करे, मिले मोक्ष का धाम॥17-25॥
__________________________________________
सद्भावे साधुभावे च सदित्येतत्प्रयुज्यते ।
प्रशस्ते कर्मणि तथा सच्छब्द: पार्थ युज्यते॥
साधु या सद्भाव हो, सत् का सब में मेल ।
पार्थ कोई काम हो, सत् का है यह खेल ॥17-26॥
__________________________________________
यज्ञे तपसि दाने च स्थिति: सदिति चोच्यते।
कर्म चौव तदर्थीयं सदित्येवाभिधीयते ॥
दान यज्ञ हो तप सभी, सत् का हो उच्चार ।
साथ सत्य जो कर्म करे, ब्रह्म में बेड़ा पार ॥17-27॥
__________________________________________
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह ॥
दान यज्ञ या तप करे, ना श्रद्धा का नाम ।
हे अर्जुन झूठा पड़े, किसी जन्म ना काम ॥17-28॥
__________________________________________
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे श्रद्धात्रयविभागयोगो नाम सप्तदशोऽध्याय: ॥
॥ ॐ ॐ ॐ ॥