२. सांख्ययोग ॐ
[zeno_font_resizer]
- द्वितीयोऽध्याय: सांख्ययोग ॐ
 
संजय उवाच
तं     तथा     कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं      वाक्यमुवाच      मधुसूदन: ॥
करुणा  से  परिपूर्ण  है,  शोकाकुल  है पार्थ ।
मधुसूदन   समझा  रहे, कर  सतत् शास्त्रार्थ ॥2-1॥
Listen 
__________________________________________
श्री भगवानुवाच
कुतस्त्वा   कश्मलमिदं   विषमे   समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यमकीतिंकरमर्जुन॥
क्यों  आया  अज्ञान तुम्हें, असमय सारी बात।
लोक ना  परलोक  बने, पार्थ  अपयशी  रात ॥2-2॥
listen 
__________________________________________
क्लैब्यं  मा  स्म  गम:  पार्थ   नैतत्त्वय्युपपद्यते।
क्षुद्रं    हृदयदौर्बल्यं    त्यत्वोत्तिष्ठ    परन्तप ॥
पार्थ  नपुंसक  मतबनो, उचित नहीं पहचान।
दुर्बलताबिल्कुल  नहीं,  गांडीवतेरी शान॥2-3॥
listen
__________________________________________
अर्जुन उवाच
कथं   भीष्ममहं   संख्ये   द्रोणं च   मधुसूदन।
इषुभि:   प्रति   योत्स्यामि    पूजार्हावरिसूदन॥
पूजनीय  सब हैंखड़े,भीष्मपितामह  द्रोण।
हेमधुसूदनयह  बता,बाण चले किसकोण॥2-4॥
listen
__________________________________________
 गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो  भोक्तुं भैक्ष्यमपीह  लोके।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुञ्जीय  भोगान्  रुधिरप्रदिग्धान् ॥
मांगूँखाऊँठीकहै,गुरुमारनापाप।
भोगऐसे ठीक नहीं,गुरुहत्याकाशाप॥2-5॥
Listen 
__________________________________________
न चैतद्विद्म: कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयु:।
यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्तेऽवस्थिता: प्रमुखे धार्तराष्ट्रा:॥
क्याअच्छायहपतानहीं,हम जीतेंयातात।
प्राणहरणभ्राताकरूँ,जीवनजैसेरात॥2-6॥
Listen 
__________________________________________
कार्पण्यदोषोपहतस्वभाव:  पृच्छामि  त्वां धर्मसम्मूढचेता:।
यच्छ्रेय: स्यान्निश्चितं ब्रूहि तन्मे शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम्॥
दुर्बलता  के   बंधन  में,  भूला  मेरा  काम।
शरणागत  मैं आपका, पथ दिखलाओ  श्याम॥2-7॥
Listen 
__________________________________________
न हि प्रपश्यामि ममापनुद्याद् ।
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ॥
मिट पायेगा ना कभी,मेरेमनकाशोक।
चाहेयहधरतीमिले,यासमस्तपरलोक॥2-8॥
Listen 
__________________________________________
संजय उवाच
एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेश: परन्तप ।
न योत्स्य इति  गोविन्दमुक्त्वा  तूष्णीं  बभूव ह ॥
कृष्णसेअर्जुनकहे,ठीकनही  संग्राम।
बैठगयेरथमेंपुन:,अपनीचुप्पीथाम॥2-9॥
Listen 
__________________________________________
 तमुवाच     हृषीकेश:    प्रहसन्निव    भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये     विषीदन्तमिदं       वच:॥
हे राजन!गोविंदकहे,मोहित धर मुस्कान।
शोकाकुल  अर्जुनसुने,मध्यसैन्य  भगवान॥2-10॥
Listen 
__________________________________________
श्रीभगवानुवाच
अशोच्यानन्वशोचस्त्वं    प्रज्ञावादांश्च   भाषसे ।
गतासूनगतासूंश्च     नानुशोचन्ति    पण्डिता:॥
बातें करताज्ञानकी,करे  व्यर्थका शोक।
शोक न  ज्ञानीजनकरें, जिये मरे  यह लोक ॥2-11 ॥
listen 
__________________________________________
न त्वेवाहं  जातु  नासं न त्वं  नेमे  जनाधिपा: ।
न  चैव  न  भविष्याम:  सर्वे  वयमत:  परम् ॥
काल  नहीं ऐसाकभी, हमना थे इस लोक।
कालनहींहोगा कभी,नहीं लोक परलोक ॥2-12॥
Listen 
__________________________________________
देहिनोऽस्मिन्यथा  देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ॥
भूतजवानीबालपन,  नवजीवन  सबपाय।
धीरवीरसोचेनहीं,क्यों तू शोक मनाय॥2-13॥
Listen 
__________________________________________
मात्रास्पर्शास्तु   कौन्तेय   शीतोष्णसुखदु:खदा:।
आगमापायिनोऽनित्यास्तांस्तितिक्षस्व भारत ॥
सर्दीगर्मी  सुखवदु:ख, सहने की है बात।
संग  इन्द्रियों  के  विषय,हैअनित्यहालात॥2-14॥
Listen 
__________________________________________
 यं  हि  न  व्यथयन्त्येते  पुरुषं  पुरुषर्षभ ।
समदु:खसुखं धीरं  सोऽमृतत्वाय  कल्पते ॥
ज्ञानी विचलित हो नहीं,सुखदुखसभी समान।
चाहत  जो वशमें करे,मिलेमोक्षसम्मान॥2-15॥
Listen 
__________________________________________
नासतो  विद्यते  भावो  नाभावो  विद्यते  सत:।
उभयोरपि द़ृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्त्वदर्शिभि:॥
आयुनहींअसत्यकी,सत्य सनातन काल।
ज्ञानीजन तो समझ गए,जीवनमायाजाल॥2-16॥
Listen 
__________________________________________
 अविनाशि  तु  तद्विद्धि  येन  सर्वमिदं   ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य     न    कश्चित्कर्तुमर्हति ॥
नाश न कोई कर सके,व्यापक जो चहुँ ओर।
अविनाशी यह आत्मा,चले न जिस पर ज़ोर॥2-17॥
Listen 
__________________________________________
अन्तवन्त  इमे  देहा  नित्यस्योक्ता:  शरीरिण: ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य     तस्माद्युध्यस्व   भारत ॥
अजरअमरजीवात्मा,नाशवान  यहदेह ।
अर्जुन  जन्मे  मरेनहीं,  रखो  युद्ध  से नेह॥2-18॥
Listen 
__________________________________________
य  एनं  वेत्ति  हन्तारं  यश्चैनं  मन्यते  हतम् ।
उभौ  तौ  न  विजानीतो  नायं हन्ति न हन्यते ॥
मरा समझना–मारना,दोऊआधेज्ञान।
मरतीहैनामारती,अमर  आत्माजान॥2-19॥
Listen 
__________________________________________
 न जायते म्रियते वा कदाचि-न्नायं भूत्वा भविता वा न भूय: ।
अजो नित्य: शाश्वतोऽयं पुराणो  न हन्यते  हन्यमाने शरीरे ॥
नित्य  सनातन  आत्मा,  नहीं  देह  के  साथ ।
मरती  ना  ये  जन्मती,  कभी समय के हाथ ॥2-20॥
Listen 
__________________________________________
वेदाविनाशिनं    नित्यं    य   एनमजमव्ययम् ।
कथं स  पुरुष:  पार्थ  कं घातयति हन्ति कम् ॥
जाने जो  यह आत्मा,  नाशरहित  और नित्य ।
मरवाने   या   मारने,  नहीं   करेगा   कृत्य  ॥2-21॥
Listen 
__________________________________________
वासांसि जीर्णानि  यथा विहाय नवानि गृह्यति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि  विहाय  जीर्णान्यन्यानि  संयाति नवानि देही ॥
बदल  पुराने   वस्त्रको,लेते  नया  चढ़ाय।
वैसेहीजीवात्मा,नईदेह  पाजाय॥2-22॥
Listen 
__________________________________________
नैनं   छिन्दन्ति  शस्त्राणि  नैनं  दहति पावक:।
न  चैनं  क्लेदयन्त्यापो  न  शोषयति  मारुत:॥
मार सके ना शस्त्र जिसे, जला सके ना आग।
जल गीला ना  करसके, वायु करेना भाग॥2-23॥
Listen 
__________________________________________
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्य: सर्वगत: स्थाणुरचलोऽयं सनातन:॥
गले   जलेना  आत्मा, और  टूट नापाय ।
नित्य सनातन है सभी, अचल व स्थिर कहलाय ॥2-24॥
Listen 
__________________________________________
 अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते  ।
तस्मादेवं   विदित्वैनं  नानुशोचितुमर्हसि ॥
व्यक्त नहीं  होती कभी,होता नहीं विकार।
ऐसी है  जब आत्मा,शोक करे  बेकार ॥2-25॥
Listen 
__________________________________________
अथ  चैनं  नित्यजातं  नित्यं  वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि  त्वं   महाबाली  नैवं  शोचितुमर्हसि ॥
किन्तु  कहे  तू  आत्मा,  फिरे लोक परलोक।
तो  भी महाबली सुनो, उचितनहीं यह शोक॥2-26॥
Listen 
__________________________________________
जातस्य  हि  ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं  जन्म  मृतस्य  च।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे  न त्वं शोचितुमर्हसि ॥
जीना मरना तयसदा,सतत लोक परलोक ।
बच  पाना संभवनहीं, अनुचित तेरा शोक॥2-27॥
Listen 
__________________________________________
अव्यक्तादीनि  भूतानि व्यक्तमध्यानि   भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव  तत्र  का  परिदेवना ॥
प्रगट  नहीं  प्रारंभ  में,  नहीं  मृत्यु  के  बाद ।
प्रगट मध्य में ही रहे, फिर  क्यों शोक – विवाद ॥2-28॥
Listen 
__________________________________________
आश्चर्यवत्पश्यति  कश्चिदेन-  माश्चर्यवद्वदति  तथैव चान्य:।
आश्चर्यवच्चौनमन्य: शृणोति श्रुत्वाप्येनं वेद  न  चैव कश्चित् ॥
कोई  अचरज  से लखे, करे आत्म  की बात।
या  फिर अचरज से सुने, समझ न पाये जात॥2-29॥
Listen 
__________________________________________
 देही   नित्यमवध्योऽयं   देहे   सर्वस्य  भारत।
तस्मात्सर्वाणि   भूतानि  न  त्वं  शोचितुमर्हसि॥
पार्थ  अमर  यह  आत्मा,  रहती  सबके देह।
तुझे  नहीं  अधिकार  ये,  करे  शोक  संदेह  ॥2-30॥
Listen 
__________________________________________
स्वधर्ममपि    चावेक्ष्य    न   विकम्पितुमर्हसि ।
धर्माद्धि   युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य  न   विद्यते ॥
सउचित  यह संकोच नहीं, भय न धर्म अनुसार।
धर्मयुद्ध  में  जबलड़े, होक्षत्रिय  उद्धार॥2-31॥
Listen 
__________________________________________
 यद़ृच्छया     चोपपन्नं      स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिन:  क्षत्रिया:  पार्थ  लभन्ते  युद्धमीद़ृशम् ॥
हे पार्थ!अवसर  यही, खुला  स्वर्ग  का द्वार।
भाग्यवान  क्षत्रिय वही, मिले  युद्ध  काभार॥2-32॥
Listen 
__________________________________________
अथ   चेत्त्वमिमं  धर्म्य  संग्रामं  न  करिष्यसि   ।
तत:  स्वधर्मं कीतिर्ं च  हित्वा   पापमवाप्स्यसि  ॥
छोड़ेगा   जोयुद्धतू,  खुले  पाप  के द्वार।
छोड़ स्वधर्म न यश मिले, जीवन का  यह सार॥2-33॥
Listen 
__________________________________________
अकीर्तिं  चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
सम्भावितस्य चाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ॥
होनिन्दा  इतिहासमें,अपयशबारंबार।
मृत्युसे  भी  बदतरहै,  बदनामी का भार॥2-34॥
Listen 
__________________________________________
 भयाद्रणादुपरतं   मंस्यन्ते    त्वां    महारथा:।
येषां च   त्वं  बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ॥
छोड़  युद्ध  जो  भागता,  लोग  कहें डरपोक।
कायर  कहें  महारथी,  बिगड़ें  दोनों   लोक ॥2-35॥
Listen 
__________________________________________
अवाच्यवादांश्च    बहून्वदिष्यन्ति    तवाहिता:।
निन्दन्तस्तव  सामर्थ्य  ततो  दु:खतरं  नु किम्॥
क्षमता पर  शंका करें, बोल  वचन  के  तीर।
व्यंग्य बाण  तुझ  पर चले, घाव  करें  गंभीर॥2-36॥
Listen 
__________________________________________
हतो वा प्राप्स्यसि स्वगर्ं जित्वा वा भोक्ष्यसे  महीम्।
तस्मादुत्तिष्ठ   कौन्तेय   युद्धाय   कृतनिश्चय:॥
मरणगति से स्वर्ग मिले,विजय मिली तो राज    ।
कौन्तेय! तू  होखड़ा, कर  रण का आग़ाज़ ॥2-37॥
Listen 
__________________________________________
सुखदु:खे  समे  कृत्वा  लाभालाभौ  जयाजयौ ।
ततो   युद्धाय  युज्यस्व   नैवं   पापमवाप्स्यसि ॥
हार–जीत,  सुख–दुख  रहे, लाभो–हानि समान।
भाव रहित जो युद्ध लड़े,मिले पुण्य का मान॥2-38॥
Listen 
__________________________________________
एषा तेऽभिहिता सांख्ये बुद्धिर्योगे  त्विमां  शृणु ।
बुद्ध्या युक्तो  यया  पार्थ  कर्मबन्धं  प्रहास्यसि ॥
पार्थ! जो अबतक सुना, सांख्ययोग का बोध।
कर्मयोग से  काम  लो,  मिटे  मोक्ष अवरोध ॥2-39॥
Listen 
__________________________________________
 नेहाभिक्रमनाशोऽस्ति   प्रत्यवायो  न   विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य   धर्मस्य  त्रायते  महतो  भयात् ॥
कर्मयोग  के  मायने,  नहीं  हानि  या  नाश।
थोड़ा भी जो कर्म करे, मुक्त हो  भय विश्वास॥2-40॥
Listen 
__________________________________________
व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह  कुरुनन्दन ।
बहुशाखा  ह्यनन्ताश्च  बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ॥
लक्ष्य  कभी  भटके  नहीं, धर्म  न छोड़े साथ।
नर में नहीं विवेक जिस,  नियति  छोड़े  हाथ॥2-41॥
Listen 
__________________________________________
यामिमां   पुष्पितां   वाचं   प्रवदन्त्यविपश्चित:।
वेदवादरता:   पार्थ   नान्यदस्तीति    वादिन:॥
लिपटा है जोभोग में,  कर्म  फलों की आस ।
स्वर्ग गमन  के मोह  में,वेद  वाक् का दास॥2-42॥
Listen 
__________________________________________
कामात्मान: स्वर्गपरा   जन्मकर्मफलप्रदाम्।
क्रियाविशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं  प्रति॥
फँसा  काम  के  जाल में,  पुनर्जन्म  का फेर।
अर्जुन  ऐसे जातक  में, है  लालच अति  ढेर ॥2-43॥
Listen 
__________________________________________
भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका  बुद्धि:  समाधौ  न  विधीयते॥
यहीं भटकता मन कहीं, लिपटा भोग  विलास ।
सम्भव  नहींसमाधि हो, होय बुद्धि का नास॥2-44॥
Listen 
__________________________________________
 त्रैगुण्यविषया    वेदा   निस्त्रैगुण्यो   भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो  नित्यसत्त्वस्थो  निर्योगक्षेम  आत्मवान् ॥
तीनगुणों  काफेर है, वेदविषय का ज्ञान।
रागद्वेषको छोड़के, अर्जुन सत्को जान॥2-45॥
Listen 
__________________________________________
यावानर्थ   उदपाने     सर्वत:    संप्लुतोदके        ।
तावान्सर्वेषु    वेदेषु   ब्राह्मणस्य    विजानत:     ॥
बाढ़जोआयेयहाँ,  सरवर का क्या काम।
परमब्रह्मकाबोध  हो, नहींवेद का नाम॥2-46॥
Listen 
__________________________________________
कर्मण्येवाधिकारस्ते  मा  फलेषु   कदाचन ।
मा   कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते  सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ॥
फल  पर तेरा वश  नहीं, कर्मों पर अधिकार।
फल की  आशा  हो नहीं,  ना अकर्म आचार॥2-47॥
Listen 
__________________________________________
योगस्थ:  कुरु  कर्माणि  सङ्गं त्यक्त्वा धनंजय ।
सिद्ध्यसिद्ध्यो: समो भूत्वा  समत्वं योग उच्यते॥
नहीं धनंजय लिप्त न हो, मन की समता साध ।
सफल विफल जो भी रहे,  कर कर्तव्य अबाध ॥2-48॥
Listen 
__________________________________________
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनंजय।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणा:फलहेतव:॥
बुद्धि योग  से  धनंजय,बुरे  कर्म को त्याग ।
बुद्ध शरण की कामना, कृपण करे अनुराग ॥2-49॥
Listen 
__________________________________________
 बुद्धियुक्तो    जहातीह    उभे    सुकृतदुष्कृते।
तस्माद्योगाय  युज्यस्व  योग:  कर्मसु कौशलम्॥
कर्म  करे  समभाव  जो, पाप–पुण्य तज जाय।
कर्म कुशलता सेकरें, जीव  मुक्त हो पाय ॥2-50
Listen 
__________________________________________
कर्मजं  बुद्धियुक्ता  हि फलं त्यक्त्वा मनीषिण:।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ता:पदं गच्छन्त्यनामयम् ॥
भक्तिभाव से कर्म करे,  ज्ञानी फल को त्याग ।
जन्म चक्र से मुक्त रहे, मिलता  मोक्ष सुभाग ॥2-51॥
Listen 
__________________________________________
यदा    ते    मोहकलिलं बुद्धिवर्यतितरिष्यति ।
तदा   गन्तासि  निर्वेदं  श्रोतव्यस्य  श्रुतस्य च ॥
मोह  जाल  के  जंगल  से, बुद्धि  लगेगी पार ।
यात्राएँ सन्यास  की, सुनाहुईं बेकार ॥2-52॥
Listen 
__________________________________________
श्रुतिविप्रतिपन्ना  ते  यदा  स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला     बुद्धिस्तदा    योगमवाप्स्यसि  ॥
सुन अज्ञान से हो परे, हो मन निश्चित स्थान ।
ईश्वर  में  बुद्धि  रहे,  मिले  योग  तू  जान ॥2-53॥
Listen 
__________________________________________
अर्जुन उवाच
स्थितप्रज्ञस्य   का  भाषा  समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधी:  किं प्रभाषेत  किमासीत व्रजेत किम्॥
स्थितप्रज्ञ है  आदमी, भाषा क्या   भगवान ।
जो स्थिर कैसे बोलता, किसविध से पहचान ॥2-54॥
Listen 
__________________________________________
श्रीभगवानुवाच
प्रजहाति   यदा   कामान्सर्वान्पार्थ  मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना    तुष्ट:   स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते॥
कामनाएँ   त्याग  दे, समता  मन कहलाय।
आत्मज्ञान  पहचान  ले,स्थिरबुद्धि  कहलाय॥2-55॥
Listen 
__________________________________________
दु:खेष्वनुद्विग्नमना: सुखेषु विगतस्पृह:।
वीतरागभयक्रोध:  स्थितधीर्मुनिरुच्यते
दुखी नहीं दुख कर सके, सुख का ना हो भान ।
राग क्रोध भय ना रहे, स्थिर  बुद्धि हो जान ॥2-56॥
Listen 
__________________________________________
य: सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य  शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥
मोह  नहीं बाँधे जिसे, है  शुभ अशुभ  समान ।
नहीं  खुशी ना द्वेष हो, स्थिर  बुद्धि हो जान॥2-57॥
Listen 
__________________________________________
यदा  संहरते   चायं   कूर्मोऽङ्गानीव   सर्वश: ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य  प्रज्ञा  प्रतिष्ठिता ॥
कछुआ  ज्यों  भीतर  छुपे,  हो विषयों से दूर ।
अंकुश  जो मन पे रखे, स्थिर है  बुद्धि ज़रूर ॥2-58॥
Listen 
__________________________________________
 विषया    विनिवर्तन्ते   निराहारस्य    देहिन:।
रसवर्जं   रसोऽप्यस्य   परं   द़ृष्टा   निवर्तते ॥
रहे   विषय  जो  दूर  जो,  पाले  प्रत्याहार ।
रस  जाने  पर  त्याग  दे,  होवे  बेड़ा  पार ॥2-59॥
Listen 
__________________________________________
 यततो   ह्यपि  कौन्तेय   पुरुषस्य  विपश्चित:।
इन्द्रियाणि  प्रमाथीनि   हरन्ति   प्रसभं   मन:॥
सदा  प्रभावी  इन्द्रियाँ,  विचलित रहे  विवेक।
अर्जुन हार  न  मानना, करना  यत्न अनेक॥2-60॥
Listen 
__________________________________________
तानि  सर्वाणि  संयम्य  युक्त  आसीत मत्पर:।
वशे  हि  यस्येन्द्रियाणि  तस्य  प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ॥
जो  मुझमें  तल्लीन हो, मन  पर अंकुश होय  ।
वश में  रख के  इंद्रियाँ,  स्थिर बुद्धि वह होय॥2-61॥
Listen 
__________________________________________
ध्यायतो विषयान्पुंस: सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्संजायते  काम: कामात्क्रोधोऽभिजायते ॥
जो  भौतिक चिंतन करे, आसक्ति हिय  होय।
राग  जगाती कामना, काम  क्रोध  को बोय॥2-62॥
Listen 
__________________________________________
क्रोधाद्भवति    संमोह:   संमोहात्स्मृतिविभ्रम:।
स्मृतिभ्रंशाद्बुद्धिनाशो   बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ॥
क्रोध  मोह  को जन्म दे,  चेतन  मारा जाय ।
चित्त नाश बुद्धि  हरता,पौरुष ही  गिर जाय ॥2-63॥
Listen 
__________________________________________
रागद्वेषविमुक्तैस्तु   विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा  प्रसादमधिगच्छति ॥
राग  द्वेष  से  मुक्त  हो,  हों  इंद्रियाँ अधीन।
आत्मा  को  वश में  रखे, रहे  वही स्वाधीन ॥2-64॥
Listen 
__________________________________________
 प्रसादे   सर्वदु:खानां  हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो  ह्याशु  बुद्धि:  पर्यवतिष्ठते ॥
कृपा  प्रभु की जब मिले, भागें  सब दुख दूर।
मानवस्थिरबुद्धि  बने, खुशियाँ  रहेंन  दूर ॥2-65॥
Listen 
__________________________________________
नास्ति  बुद्धिरयुक्तस्य  न  चायुक्तस्य   भावना ।
न  चाभावयत:  शान्तिरशान्तस्य  कुत: सुखम् ॥
संयत  बुद्धि की कमी, शांति  कभी  ना  होय ।
जो  शांति की  हो कमी, आनंदित  क्या होय॥2-66॥
Listen 
__________________________________________
 इन्द्रियाणां  हि  चरतां  यन्मनोऽनु   विधीयते ।
तदस्य   हरति   प्रज्ञां   वायुर्नावमिवाम्भसि ॥
वायु बहाकर ले चले, जल संग बहती नाव।
वैसेइन्द्रिय ले चले,आसक्ति  संग  भाव॥2-67॥
Listen 
__________________________________________
तस्माद्यस्य   महाबाहो   निगृहीतानि  सर्वश: ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य   प्रज्ञा   प्रतिष्ठिता ॥
हे अर्जुन!  उसकी समझ,स्थिर बुद्धि का राज ।
रहे  नियंत्रित इंद्रियाँ,विषयबन्द  आवाज़ ॥2-68॥
Listen 
__________________________________________
 या  निशा  सर्वभूतानां  तस्यां  जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति  भूतानि  सा निशा पश्यतो मुने:॥
सोते  हैं  सब  लोग  जब,  ज्ञानी करते गात ।
अगर जागते  लोग  सब, ज्ञानी  समझेरात ॥2-69॥
Listen 
__________________________________________
 आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं  समुद्रमाप: प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ॥
विचलितनासागरहुआ, नदियाँमिलेंहज़ार।
बनीशांतबुद्धिरहे,इच्छाउठेअपार ॥2-70॥
Listen 
__________________________________________
विहाय  कामान्य:  सर्वान् पुमांश्चरति नि:स्पृह:।
निर्ममो    निरहंकार:   स  शान्तिमधिगच्छति ॥
कामनाएँ  जो  तज  दे,तजे अहं और मोह ।
उसको  हीशांति  मिले,  आनंदित आरोह॥2-71॥
Listen 
__________________________________________
एषा ब्राह्मी स्थिति: पार्थ नैनां  प्राप्य  विमुह्यति ।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि  ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ॥
पाये जो यह दिव्यदशा, नहीं मोह का ध्यान ।
परमानंद उसकोमिले,मिलें  अंत निर्वान॥2-72॥
Listen 
__________________________________________
 ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु  ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुन संवादे सांख्ययोगो  नाम द्वितीयोऽध्याय:   ॥
॥ ॐ ॐ ॐ ॥