१०. विभूतियोग ॐ
- दशमोऽध्याय: विभूतियोग ॐ
 
श्रीभगवानुवाच
भूय   एव   महाबाहो  शृणु  मे  परमं  वच:।
यत्तेऽहं  प्रीयमाणाय   वक्ष्यामि   हितकाम्यया ॥
महाबली  कहता  तुम्हें, परम  श्रेष्ठ  यह ज्ञान।
मान  सखा  तुझको  कहूँ,  तेरे हित का जान ॥10-1॥
  
__________________________________________
न  मे   विदु:  सुरगणा:  प्रभवं  न   महर्षय:।
अहमादिर्हि    देवानां   महर्षीणां  च  सर्वश: ॥
देव  मुझे  जाने  नहीं,  जान  ऋषि  ना पाय ।
बने  देव  मुझसे  यहाँ,  ज्ञानी  मुझसे  आय  ॥10-2॥
  
__________________________________________
यो  मामजमनादिं च    वेत्ति   लोकमहेश्वरम् ।
असंमूढ: स    मतर्येषु   सर्वपापै:   प्रमुच्यते ॥
जन्म  मरण से मुक्त मैं, ईश्वर  हूँ  सब लोक ।
मोह  रहित जानो मुझे, नहीं  मुक्ति इस लोक ॥10-3॥
  
__________________________________________
बुद्धिजर्ञानमसंमोह:   क्षमा   सत्यं दम: शम:।
सुखं  दु:खं  भवोऽभावो   भयो  चाभयमेव च ॥
बुद्धि  ज्ञान सत मोह क्षमा, तन मन मेरे काम।
सुख दुख हो या जन्म मरण, भयो –अभय का धाम ॥10-4॥
  
__________________________________________
 अहिंसा  समता  तुष्टिस्तपो  दानं  यशोऽयश: ।
भवन्ति  भावा  भूतानां  मत्त  एव  पृथग्विधा:॥
तपो–दया  समता  रहे, यश  अपयश मैं जान ।
भाव  जीव  मुझसे बने, मुझ में हर ग्ाुण मान ॥10-5॥
  
__________________________________________
 महर्षय:   सप्त    पूर्वे   चत्वारो   मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता  येषां लोक इमा: प्रजा: ॥
सात  ऋषि  प्राचीनतम,  मनु  गिनती में चार ।
सब मेरे  मन  से बने,  जीव अनेक  प्रकार  ॥10-6॥
  
__________________________________________
एतां  विभूतिं  योगं च  मम  यो वेत्ति तत्त्वत: ।
सोऽविकम्पेन  योगेन   युज्यते   नात्र  संशय: ॥
जाने  जो  इस  योग  को, तत्व मेरा ये ज्ञान ।
भक्त  वो  मेरा ही बने, शंका  तनिक न जान ॥10-7॥
  
__________________________________________
अहं   सर्वस्य   प्रभवो   मत्त:   सर्वं  प्रवर्तते ।
इति  मत्वा  भजन्ते  मां  बुधा भावसमन्विता: ॥
मैं  सभी  का  परमपिता, मैं ही  सबका बीज ।
जाने  ऐसा  जो   भजे,  माने  मुझे  अज़ीज़ ॥10-8॥
  
__________________________________________
मच्चित्ता    मद्गतप्राणा   बोधयन्त:   परस्परम् ।
कथयन्तश्च  मां  नित्यं  तुष्यन्ति च  रमन्ति च  ॥
जो  मन  से  मुझ  में रमा, करता मेरी बात ।
खुश  हो  मेरी  बात  में, देखे  सुखद प्रभात ॥10-9॥
  
__________________________________________
 
तेषां   सततयुक्तानां   भजतां   प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि   बुद्धियोगं  तं  येन  मामुपयान्ति  ते ॥
लीन  सदा  मुझमें  रहे, प्रेम  भाव का ध्यान।
बुद्धि  योग  देता  उसे,  पाता  मुझको  जान ॥10-10॥
  
__________________________________________
तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं  तम: ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो  ज्ञानदीपेन   भास्वता ॥
कृपा  करूँ उन  पर सदा, देकर  ज्ञान प्रकाश ।
फैले  तम  अज्ञान  का,  कर  देता  हूँ नाश ॥10-11॥
  
__________________________________________
अर्जुन उवाच
परं   ब्रह्म  परं   धाम  पवित्रं  परमं  भवान्।
पुरुषं   शाश्वतं   दिव्यमादिदेवमजं    विभुम् ॥
परम्  शुद्ध  सत्  आप हैं, आप परम आधार ।
आप  नित्य ही दिव्य पुरुष, आप अजन्मे सार ॥10-12॥
  
__________________________________________
 आहुस्त्वामृषय:      सर्वे     देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो  देवलो  व्यास:  स्वयं चौव ब्रवीषि मे ॥
साधु  सभी  ऐसा  कहें,  नारद  कहते  बात ।
देवल,  व्यास  असित कहें, आप कहे जो बात ॥10-13॥
  
__________________________________________
 सर्वमेतकृतं   मन्ये   यन्मां    वदसि   केशव  ।
न  हि  ते  भगवन्व्यक्तिं  विदुर्देवा  न दानवा: ॥
हे  केशव  जो तू  कहे,  मुझको  है स्वीकार ।
देव  असुर  न  जान सके, तेरा  यह आकार ॥10-14॥
  
__________________________________________
 स्वयमेवात्मनात्मानं    वेत्थ    त्वं   पुरुषोत्तम ।
भूतभावन     भूतेश     देवदेव     जगत्पते ॥
तू  जाने  निज आपको, तू  ही  है सिर मौर।
तू ईश्वर तू  ही जनक, जगत  पिता हर तौर ॥10-15॥
  
__________________________________________
वक्तुर्हस्यशेषेण      दिव्या     ह्यात्मविभूतय:।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं   व्याप्य  तिष्ठसि॥
ऐसे  दिव्य  स्वरूप  को, आप  कहें  विस्तार।
व्यापक  ऐसा  रूप है, है  यह  लोक  अपार॥10-16॥
  
__________________________________________
कथं  विद्यामहं  योगिंस्त्वां  सदा  परिचिन्तयन् ।
केषु  केषु च  भावेषु  चिन्त्योऽसि  भगवन्मया॥
कैसे  जानूँ   आपको,  चिन्तन  में   भगवान ।
याद करूँ किस  रूप को, दें  मुझको  पहचान ॥10-17॥
  
__________________________________________
विस्तरेणात्मनो   योगं   विभूतिं  च  जनार्दन।
भूय: कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो  नास्ति  मेऽमृतम् ॥
तनिक जनार्दन तू  बता, तेरा   यह  विस्तार।
मन  मेरा  भरता नहीं, श्रवण करूँ  कई बार॥10-18॥
  
__________________________________________
श्रीभगवानुवाच
हन्त  ते  कथयिष्यामि   दिव्या  ह्यात्मविभूतय:।
प्राधान्यत:  कुरुश्रेष्ठ  नास्त्यन्तो  विस्तरस्य मे ॥
कुरुश्रेष्ठ   तुझसे   कहूँ,  मेरा  रूप   महान।
ना  सीमा  इस  रूप  की, ले इतना तू जान ॥10-19॥
  
__________________________________________
 अहमात्मा      गुडाकेश    सर्वभूताशयस्थित: ।
अहमादिश्च   मध्यं च   भूतानामन्त   एव च ॥
हे  ज्ञानी  मैं  आत्मा, सब   जीवों  में  वास ।
आदि  अंत  मैं  ही सुनो, मैं ही  जीवन आस ॥10-20॥
  
__________________________________________
आदित्यानामहं विष्णुजर्योतिषां  रविरंशुमान्।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं  शशी ॥
मैं  विष्णु  हर  सूर्य  में,  मैं  हूँ  सूर्य प्रकाश।
वायु   का  मैं   देवता,  चंदा  मैं   आकाश ॥10-21॥
  
__________________________________________
 वेदानां   सामवेदोऽस्मि   देवानामस्मि  वासव:।
इन्द्रियाणां   मनश्चामि   भूतानामस्मि  चेतना ॥
सामवेद   हूँ  वेद  में,  देवों  पर   है   राज ।
इन्द्रियों  का  मानस मैं, जीवन  की  आवाज़ ॥10-22॥
  
__________________________________________
रुद्राणां   शंकरश्चास्मि  वित्तेशो  यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां   पावकश्चास्मि  मेरु:  शिखरिणामहम् ॥
सब  रुद्रों  का  शिव  बना, यक्षों का मैं देव।
वसुओं  में  मैं  अग्नि  हूँ,  पर्वत  मेरु  सदैव ॥10-23॥
  
__________________________________________
पुरोधसां च  मुख्यं  मां  विद्धि पार्थ बृहस्पतिम्।
सेनानीनामहं   स्कन्द:   सरसामस्मि   सागर:॥
पुरोहितों  में   मुख्य  हूँ, है वृहस्पति  पहचान।
कार्तिक सा सेना प्रमुख, जल  में सागर  जान ॥10-24॥
__________________________________________
 महर्षीणां       भृगुरहं    गिरामस्म्येकमक्षरम्।
यज्ञानां  जपयज्ञोऽस्मि  स्थावराणां   हिमालय:॥
मैं  ऋषियों  में  भृगु  सदा, वाणी में ओंकार।
कीर्तन  हूँ  मैं  यज्ञ में, निश्चल  हिम साकार ॥10-25॥
  
__________________________________________
अश्वत्थ:   सर्ववृक्षाणां   देवर्षीणां च   नारद: ।
गन्धर्वाणां  चित्ररथ:  सिद्धानां  कपिलो  मुनि:॥
पेड़ों  में  पीपल  सदा,   नारद  देव   महान।
गंधर्वों  में  चित्ररथ,  कपिल  सिद्ध  हूँ  मान ॥10-26॥
  
__________________________________________
उच्चै:श्रवसमश्वानां    विद्धि    माममृतोद्भवम्।
ऐरावतं   गजेन्द्राणां   नराणां च   नराधिपम्॥
घोड़ों   में   उच्चैश्रवा,  अमृत   मंथन   मान ।
ऐरावत  हाथी  समझ,  जन  का  राजा जान ॥10-27॥
  
__________________________________________
 आयुधानामहं   वज्रं   धेनूनामस्मि   कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि   कन्दर्प:  सर्पाणामस्मि  वासुकि: ॥
वज्र  बना  हथियार  मैं,  सुरभि धेनु पहचान ।
कामदेव   उत्पत्ति  का,  सर्प  वासुकि   मान ॥10-28॥
  
__________________________________________
अनन्तश्चास्मि  नागानां   वरुणो  यादसामहम्।
पितृणामर्यमा    चास्मि   यम:  संयमतामहम्॥
मैं  हूँ नाग  अनन्त भी, जलचर  वरुणधिराज।
पितृलोक  मैं  अर्यमा,  नियमों  का  यमराज ॥10-29॥
  
__________________________________________
 प्रह्लादश्चास्मि  दैत्यानां   काल:  कलयतामहम् ।
मृगाणां च   मृगेन्द्रोऽहं  वैनतेयश्च  पक्षिणाम् ॥
दैत्यों  में  प्रह्लाद  हूँ, दमन  करूँ  हर  काल।
हूँ  पशुओं  में  सिंह मैं, गरुड़ पक्षी की चाल॥10-30॥
  
__________________________________________
पवन:    पवतामस्मि   राम:   शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां   मकरश्चास्मि  स्रोतसामस्मि  जाह्नवी॥
मैं  पवन अति  पावन हूँ, शस्त्रधारी  मैं  राम,।
मैं  मछली,  मैं  हूँ  मगर, नदिया  गंगा  नाम ॥10-31॥
  
__________________________________________
सर्गाणामादिरन्तश्च      मध्यं     चैवाहमर्जुन।
अध्यात्मविद्या   विद्यानां  वाद:   प्रवदतामहम्॥
हे अर्जुन! मैं सृष्टि का, आदि मध्य और अंत्य ।
विद्या  में  आध्यात्म  में, वाद में अंतिम सत्य ॥10-32॥
  
__________________________________________
अक्षराणामकारोऽस्मि   द्वन्द्व: सामासिकस्य च ।
अहमेवाक्षय:   कालो   धाताहं   विश्वतोमुख:॥
मैं  पहला  अक्षर  बना, मैं  ही  द्वन्द समास ।
मैं  ही  अक्षय  काल  हूँ, ब्रह्म  है  मेरे ख़ास ॥10-33॥
  
__________________________________________
मृत्यु:    सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च    भविष्यताम् ।
कीर्ति: श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृति: क्षमा॥
नाश  करे  वह  मौत हूँ, उद्भव  संग  प्रभाव।
स्त्री  रूप यश शब्द कहो, बुद्धि रखो समभाव॥10-34॥
  
__________________________________________
 
बृहत्साम  तथा  साम्नां  गायत्री  छन्दसामहम्।
मासानां     मार्गशीर्षोऽहमृतूनां   कुसुमाकर:॥
बृहत्साम  हूँ  गीत  में,  छंद   गायत्री  नाम ।
सारे  ही  ॠतुमास में,  हूँ  बसंत  का  धाम ॥10-35॥
  
__________________________________________
द्यूतं     छलयतामस्मि    तेजस्तेजस्विनामहम्।
जयोऽस्मि  व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम्॥
छलियों  में  मैं  हूँ  जुआ,  तेजस का हूँ तेज।
साहस  हूँ  मैं जय सदा, वीरों  में  बल  तेज ॥10-36॥
  
__________________________________________
वृष्णीनां   वासुदेवोऽस्मि   पाण्डवानां धनंजय:।
मुनीनामप्यहं    व्यास:   कवीनामुशना  कवि:॥
वासुदेव   मैं  वृष्णिवंश, अर्जुन  पाण्डु   जान।
विद्वानों  में व्यास  मुनि, कविवर  उशना मान 10-37॥
  
__________________________________________
दण्डो   दमयतामस्मि  नीतिरस्मि  जिगीषताम्।
मौनं  चैवास्मि   गुह्यानां  ज्ञानं  ज्ञानवतामहम् ॥
दमन  करें  वह दण्ड हूँ, वीर  नीति का मान।
मैं  रहस्य  मैं  मौन  हूँ,  मैं ज्ञानी  का ज्ञान॥10-38॥
  
__________________________________________
यच्चापि     सर्वभूतानां    बीजं    तदहमर्जुन ।
न  तदस्ति  विना  यत्स्यान्मया भूतं चराचरम्॥
हे  अर्जुन  मैं  बीज  हूँ,  सृष्टि  कारक मान ।
जीव  भले हो  चर अचर, मुझसे  ही है जान ॥10-39॥
  
__________________________________________
 नान्तोऽस्ति  मम  दिव्यानां  विभूतीनां परन्तप।
एष   तूद्देशत:   प्रोक्तो  विभूतेर्विस्तरो  मया॥
हे  प्रणतप  सीमा  नहीं,  मम  ऐश्वर्य अनन्त।
थोड़े  में  कह  दूँ  तुझे, विस्तृत का नही अंत॥10-40॥
  
__________________________________________
यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव    वा।
तत्तदेवावगच्छ   त्वं   मम    तेजोंऽशसंभवम् ॥
मुझमे  सब   ऐश्वर्य  है,  सुंदर  हूँ  बलवान ।
सब  कुछ मेरे तेज़  का, सब  मुझ से है जान ॥10-41॥
  
__________________________________________
अथवा    बहुनैतेन   किं   ज्ञातेन   तवार्जुन।
विष्टभ्याहमिदं  कृत्स्नमेकांशेन   स्थितो  जगत्॥
तू  क्यूँ  चाहे  जानना, हे अर्जुन  क्या  राज।
धारण  करता  जगत को, अंश करे यह काज ॥10-42॥
  
__________________________________________
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे  ।
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्याय:  ॥
॥ ॐ ॐ ॐ ॥